Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

YASHAB OʻTGAN TARIXIY SHAXS OBRAZLARI 

 

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada Xurshid Davron she’rlaridagi yaqin oʻtmishda yashab 

oʻtgan  tarixiy  shaxslar,  jumladan,  Choʻlpon,  Bobon  botir,  Usmon  Nosir,  Mirtemir  va  jahon 

adabiyoti vakili Lorka kabilar haqida yozilgan she’rlari talqini va tahlili oʻz aksini topgan. 

Kalit soʻzlar: Xurshid Davron, tarixiy shaxs, Bobon botir, Choʻlpon, Lorka, Usmon Nosir 

 

Annotation. This article reflects the interpretation and analysis of Khurshid Davron's 

poems about historical figures who lived in the recent past, including Cholpon, Bobon Batyr, 

Usmon Nasir, Mirtemir, and Lorka, a representative of world literature. 

Keywords: Khurshid Davron, historical figure, Bobon botir, Cholpon, Lorka, Usmon 

Nasir 

 

Xurshid Davron ijodida tarixiy shaxs obrazlari va haqiqat masalasi yirik 

koʻlamni  egallaydi.  Masalan,  “Qodiriyni  olib  ketganlari  haqida  she’r”, 

“Abdulhamid  Choʻlpon”,  “Usmon  Nosir  xoki  ustida”  [1],  “Lorka  oʻlimi”, 

“Mirtemir  xotirasiga”,  “Botir  Namoz  oʻlimi”,  “Mahmud  Qoshg‘ariy”,  “Alisher 

Navoiy”,  “Bobur”,  “Boborahim  Mashrab”  [2]  va  boshqa  shu  kabi  bir  qancha 

she’rlari shular qatoriga kiradi. 

Shoir  ijodidagi  tarixiylik  motivlariga toʻxtalishda  uzoq  hamda  yaqin 

oʻtmishdagi voqea-hodisa va shaxslarga murojaat shakllariga boʻlish mumkin. 

Yaqin oʻtmishdagi tarixiy shaxslar bilan Xurshid Davron she’rlarida aks etgan 

tarixiy  shaxs  obrazlarining  nechog‘lik  bir-biriga  va  haqiqatga mos kelishini 

she’rlarini  tahlil  qilish  jarayonida  ham  koʻrishimiz  mumkin.  Shoirning 

“Abdulhamid Choʻlpon” nomli she’ri shunday boshlanadi: 

Sovuq, zax, tor xona. Bu qamoqxona. 

Bu yerga quyoshning nurlari yetmas. 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

378 

Bu yerda abadiy azobda siyna, 

Bu yerdan zulumot sharpasi ketmas. 

Bu  misralarda  muallif  oʻzi  aytmoqchi  boʻlgan  fikrlarga  zamin 

hozirlamoqda.  Agarda  soʻzlar  ma’nosiga  chuqurroq  nazar  tashlasak,  she’r 

yozilmayotganini,  balki  chizilayotganinin  koʻramiz.  Xonaning  belgilari  va  bu 

aslida qanday xona ekanligi, unda hukm surayotgan tartib haqida asta-sekin 

chizgilar  ketadi.  Keyingi  qatorlarda  shoir  ta’riflanayotgan  tarixiy  shaxsning 

xarakterini ochib berishga kirishadi. 

Bu yerga yetmagay qushlar yallasi,  

Koʻklam adirlarga sachratgan boʻyoq, 

Koʻkda erkin suzgan bulut galasi 

Bu yerdan koʻrinmas, bu yerdan yiroq. 

Faqat soʻzlar kelar, xudoday tanho, 

Faqat soʻzlar kelar payg‘ambarday pok. 

U bilar: Shu soʻzlar haqqi yashar u, 

Shu soʻzlar bir kuni etishar halok. 

Bunda  shaxs  xarakterining  ochib  berilishi  kontrast  usulda  amalga 

oshiriladi,  ya’ni  “qushlar  yallasi”,  “erkin  suzgan  bulut  galasi”,  “koʻklamgi 

adirlar”,  barchasining  “bu  yerdan  koʻrinmas”ligi,  tasvirlanayotgan  shaxsning 

aslida shularni sevishiga ishora qiladi. Demak badiiy qahramon erkinlikni xush 

koʻradi. Soʻnggi baytda esa ta’riflanayotgan tarixiy shaxsning nima sababdan bu 

ahvoldaligi,  uning  “gunohi”  nimaligi  chizib  beriladi.  Uning  aytajak  soʻzlari, 

bajarajak amallari “payg‘ambarday pok”ligi va mana shu amallar va soʻzlardan 

qaytmasa, umri yakun topishi haqida bilsa-da adolat tomonidan siljimasligi bu 

shaxsga  nisbatan  ixlosni  yanada  kuchaytiradi.  Oʻquvchi  esa  bu  shaxsning 

tarixda huddi ana shunday yoʻl tutgani haqida bilib olishi hamda badiiyatga bu 

faktlar qay darajada mohirlik bilan olib kirilganiga guvoh boʻlishi mumkin. 

Xurshid Davronning tarixiy shaxslar tilidan aytiladigan she’rlari kishida 

joʻshqinlik,  vatanparvarlik  tuyg‘ularini  jumbushga  keltiradi.  Muallif  bunda 

aynan faktlarning barchasini keltirmasada, ba’zi bir signal ma’lumotlar orqali 

uni  anglab  olinishiga  yordam  beradi.  Masalan  Xurshid  Davronning  “Bobon 

botirning  oʻlimi  oldidan  aytganlari.  1869-  yil”  deb  nomlangan  she’ri  badiiy 

estetik  tomondan  kishida  emotsionallik,  zavqlilik  uyg‘otadi.  She’r  shunday 

misralar bilan boshlanadi: 

Demak hali kun kun emas, 

Quyosh esa quyoshmas. 

Koʻzlarimiz qurib bitdi, 

Koʻzdan oqqan koʻzyoshmas. 

Demak hali xalq ham xalqmas, 

---

 

379 

Erk uchun shaylanmasa. 

Demak hali sut ham haqmas, 

Gar qonga aylanmasa. 

She’rning  qimmati  shundaki,  u  sof  tarixiy  faktga  asoslanadi.  Tarixga 

nazar  tashlasak,  “1868-yilda  Rusiya  general-gubernatori  K.  fon  Kaufman 

Samarqand  shahrini  bosib  olishga  kirishdi.  Choʻponota  va  Zirabuloq 

tepaligidagi  janglardan  soʻng  Buxoro  amirligi  mustamlakaga  aylanadi”  [3]. 

Biroq  she’rda  aks  etayotgan  qahramonning  katta  sahnaga  chiqishi  keyinroq 

yuz beradi. “Rossiya imperiyasining harbiy yurishlariga qarshi Samarqandda 

Kitob  hokimi  Bobobek  va  Shahrisabz  hokimi  Joʻrabek  boshchiligida  ozodlik 

kurashi olib borildi. Bu ikki xalq harakati rahbarlari oʻz qoʻshinlari bilan 1868-

yil 2-iyunda  samarqandlik  qoʻzg‘olonchilar  bilan  birga  Rossiya  imperiyasi 

qoʻshinlari garnizoni joylashgan shahar qal’asiga hujum qilishdi” [3]. Bizning 

fikrimizcha,  Samarqandning  solih  farzandi  Xurshid  Davron  aytmoqchi, 

yoritmoqchi  boʻlgan Bobon botir –  bu  aynan  Samarqandning  Kitob  shahri 

hokimi  Bobobek.  Muallifning  bu  ozodlik  harakati  tashabbuskorining  ismini 

Bobon  botir  nomi  bilan  talqin  qilishiga  esa  oʻziga  xos  sabablar  bor  deb 

oʻylaymiz. 

E’tibor berilsa, she’rning har bir bayti “Demak” deya boshlanadi. Bu bilan 

ozodlik  tarafdorining  soʻnggi  nafasini  olayotgan  onda  aytayotgan  soʻzlari 

ekanini anglash mumkin. Bularga yondosh ravishda ijodkor oʻsha davr muhiti 

hamda  sharoitiga  nisbatan  oʻz  fikrlarini  va  cheksiz  naftarini  ham  badiiy 

ravishda qoʻshib misralarga joylaydi. Bu esa she’rning keskirligi, ijtimoiy ruhi 

va ozodlik ufurib turgan nafasini yanada kuchaytiradi. Bundan tashqari she’rda 

Demak hali musavvir koʻr, 

Olim soqov, shoir kar.  

Bobo qoʻrqoq, ota sotqin,  

Ona zolim, aka g‘ar.  

Demak hali soʻz – fohisha,  

Imon yoʻqdir, dil vayron.  

Koʻz – yog‘dusi oʻchgan shisha,  

Aldoqlardan el hayron.  

kabi oʻta oshkora va shafqatsiz tanqidiy soʻzlar ham oʻrin olgan. 

She’rda aks etayotgan qahramon – Bobon botirning oʻy-xayollari, orzu-

intilishlari,  fikrati  faqatgina  el-yurtning  ahvoliga  achinish,  mustabid  tuzum 

tomonidan xalqqa oʻtkazilayotgan jabr-zulmni daf qilish, unda barham berish 

yoʻlida kechadi. 

Demak hali toʻlqinlari  

Guvlab yotgan soylarmas.  

---

 

380 

Qurib bitar bu oʻlkada  

Har bir giyoh, har bir xas.  

misralarida tasvirlanayotgan “toʻlqinlari guvlab yotgan soy”, “giyoh” kabi 

detallar  yurtning  bosqinchilar  bostirib  kelgungacha  boʻlgan  vaqtda  xalqning 

holatini va agar shu koʻyi  davom  etsa,  keyingi,  kelajakdagi  ahvoli  qay holga 

kelishi haqida ma’lumot beradi. 

She’rda bundan tashqari yurt ertasidan qayg‘uruvchi vatanparvar shaxs 

ruhiyatidagi sodir boʻlayotgan voqealar birma-bir tasvirlab beriladi. Dengizlar 

qurishi, xalqning xor-zor boʻlishi, tuprog‘i oltinga teng yurtda odamlar gadodek 

yashashga mahkum boʻlishlari  bashoratomuz  tasvir  bilan  she’r  qahramoni 

tilidan aytiladi. Bunday koʻrguliklarga tushmaslik uchun esa xalq koʻtarilmog‘i, 

dushmangga qarshi isyon qilmog‘i lozimligi da’vat shaklida uqtiriladi. 

Demak hali…  

Demak hali… 

Demak hali kech emas,  

Qonimizni toʻksak, yashnar 

Quriyotgan har bir xas. 

Demak hali jangler bordir, 

Xudo shohid, soʻzim haq: 

Dengiz, bog‘lar koʻtarilmas,  

Koʻtarilmas ekan xalq…  

 

Milliy  uyg‘onish  davri  adabiyotining  yirik  vakili,  jadid  ma’rifatparlari 

orasida eng qalbi qaynoq hamda yosh porlagan iste’dod sohibi Usmon Nosir 

hayoti  va  faoliyati  ham  Xurshid  Davron  nazaridan  chetda  qolmadi.  “Usmon 

Nosir” [4, 158-bet] nomli she’ri bu ma’rifatparvar shoirga bag‘ishlanga salmoqli 

she’rlar sirasiga kiradi. Ijodkorning badiiy tafakkuri she’rda oʻz aksini topadi.  

Yuzga kiraman deb aytgan edi u, 

Biroq yigitlikda ketdi dunyodan. 

Goʻyo chanqoq yulduz paydo boʻldi-yu, 

Fikrday yilt etib kechdi samodan. 

Oddiy yigit edi, oʻzbekdan chiqqan, 

Jangari, toʻpori, dermishlar, lekin 

Nima qilsin edi, u kurash yoqqan 

Olovlardan uzib olgan yuragin. 

Oʻzbekiston  xalq  shoiri,  Oʻzbekiston  Qahramoni  Abdulla  Oripov  oʻz 

xotirotlarida  Usmon  Nosir  haqida  fikr  bildirib,  «Usmon  Nosir  deganda  biz 

kimni  tushunamiz?  U  shunday  iste’dod  egasiki,  bamisoli  tekkan  joyini 

kuydirguvchi  olovdir. Usmon Nosir ulug‘ va abadiy  she’riyatning diydasidan 

---

 

381 

oqib  ulgurmagan  shabnamdir,  u  hali  qahqahaga  aylanmay,  lablarimizda 

manguga qotib qolgan nim tabassumdir. Uning she’rlari koʻz kabi tirik, jonli, 

tutqich  bermas  hayot  poralaridir.  Biz  Usmon  Nosirni  qadrlaymiz.  Chunki  u 

she’riyatning tabarruk, muqaddas dargohida anvoyi bir chamandir, sira xazon 

boʻlmaydigan  moʻjiza  bog‘  yaratib  ketdi»  [5]  deya  aytib  oʻtadi.  Bu  fikrlar 

Xurshid Davronning she’rida ham tasdiq topadi. Ya’ni Usmon Nosirning yuragi 

olovday  yoniq  ekani,  “oddiy,  oʻzbekdan  chiqqan,  jangari  yigit”  boʻlgani 

ta’riflanadi. Doimo olov qalbi bilan yashagani ta’kidlanadi. 

Tunlari she’r uzra egilar ekan, 

Kekirdakka tig‘dek qadalarkan jon, 

Oʻzi qoʻrqib ketar edi oʻzidan – 

Anglardi: har lahza yashashga imkon. 

...Tunlari she’r uzra egilar ekan, 

Koʻksin toʻldirarkan yoniq bir ovoz, 

Qog‘ozga tutardi qalbin qoʻrqmasdan, 

Poroxday lov etib yonardi qog‘oz. 

misralarida ana shu olovlikdan ba’zida oʻzi-da qoʻrqib ketishi, shu olov 

bir kuni uning oʻzini ham mahv etishini bilganligi anglashinib turadi.  

Shu oʻrinda bir jihatga ahamiyat berish kerak, shoir aynan tunlari she’r 

yozish uchun kirishayotgani ajablanarli emasmi? Balki bu siyosiy tuzumning 

tazyiqlariga  ishoradir,  balki  turmushning  qiyinchiligidan  faqatgina  tunlari 

ortishiga  ishoradir.  Nima  boʻlganda  ham  bularning  barchasi  shoirning 

kechinmalari va hayotiga tortilgan chizgilar sifatida talqin qilinishi mumkin. 

Soʻnggi baytda 

Soʻnggi dam changalin choʻzarkan qoʻrqmay, 

Zulmatga burgancha umr yoʻlini, 

Kuydirib yubordi shoir yuragi 

Ajalning burishgan, sovuq qoʻlini. 

deya she’r yakunlanadi. E’tibor qaratsak, she’r, asosan, olov va issiqlik 

elementlariga qurilgan. Bu esa bir tomondan isyonkorlik, ikkinchi tomondan 

sobiq  Shoʻrolar  hukumatining  sovuq  va  izg‘irin  kunlariga  zidlik  unga  qarshi 

chiqqanlikni anglatadi. Usmon Nosirning oʻzi ham  

“Olovdek lovillab dil yonur,  

Baxtliman janglarga yarasam!” 

deya  xitob  qiladi.  Bu  esa  ham  Xurshid  Davronning  qahramon  ruhiy 

olamini nechog‘lik yaxshi anglay bilganini, ham she’rlarida bu haqiqatni qay 

darajadi aks ettira olganligidan dalolat beradi. 

Yaqin  oʻtmishda  yashab  oʻtgan  shaxslar  hayoti,  xarakter  va 

kechinmalarini  yoritib  berishda  Xurshid  Davron,  asosan,  shu  shaxslarning 

---

 

382 

jamiyatdagi oʻrni uning oʻziga xos sifatlariga e’tibor beradi. XIX asrning atoqli 

shoiri,  mehribon  hamda  shogirdparvar  ustoz  Mirtemir  Tursunov  xotirasiga 

bag‘ishlab  yozgan  “Mirtemir  xotirasiga”  [2,  14-bet]  she’rida  ham  nihoyat