Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: Phrases, accumulation, operator, operand, derivative, nexus, junction. 

 

 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

22 

Derivatsiya  nazariyasi  Praga  tilshunoslik  maktabining  yirik 

namoyondalaridan biri Yaji Kurilovich tomonidan ilmiy asoslab berilgan. Uning 

1936-  yilda  fransuz  tilida  chop  etilgan  “Leksik  derivatsiyava  sintaktik 

derivatsiya”  nomli  maqolasida  derivatsiyaning  yangi  turi  “sintaktik 

derivatsiya” turi birinchi bor qoʻllanildi. 

Leksik derivatsiya - soʻz yasalishiga taalluqli boʻlsa, sintaktik derivatsiya 

- soʻz birikmasi, gap va matnga taalluqlidir. Demak, derivatsiya keng qamrovli 

tushunchadir. Biz soʻz birikmasi derivatsiyasiga toʻxtalamiz. 

Ma‘lumki, soʻzlarning oʻzaro sintaktik munosabatga kirishuvi masalasi 

azaldan  tilshunoslarni  qiziqtirib  keladi.  Ammo  shuni  ta‘kidlab  oʻtish  joizki, 

mazkur masala hind  - ovropa tillarining  boshqalaridan farqli  oʻlaroq rus tili 

materiallari  asosida  ancha  mukammal  oʻrganilgan.  M.V.  Lamonosovning 

“Rossiya  grammatikasi”  asarida  fikrning  ifoda  etilishi  uchun  mustaqil 

soʻzlarning  munosabatga  kirishuvi  va  shuning  uchun  sintaksisning  asosiy 

vazifasi soʻz turkumlarining oʻzaro munosabatini oʻrganishdan iborat boʻlishi 

ta‘kidlangan.  Bunga  Peshkovskiyning  quyidagi  birgina  fikri  ham  dalil  boʻla 

oladi.  “Soʻz  birikmasi  ikki  yoki  bir  necha  soʻzning  nutqda  mazmunga  koʻra 

birikuvidir” 

 Biz yana bir muhim jihatga e‘tibor berishimiz kerak. Bu birikma va soʻz 

birikmasi terminidir. M. K. Sharipov bu jihatni farqlash kerak deydi. Soʻzlarning 

birikuvi  yoki  “birikma”  iboralari  juda  keng  ma’noda  tushiniladi.  Har  qanday 

soʻzlarning leksik va grammatik aloqaga kirishuvidan birikma hosil boʻladi.  

Rohatbaxsh - qoʻshma soʻz; 

Rohatbaxsh va salqin - ikki teng soʻz birikmasi;  

Bahor keldi - gap;  

Koʻngliga tugib qoʻymoq - ibora;  

Salqin havo - soʻz birikmasi; 

Soʻz  birikmasi  va  birikma  terminlarini  farqlash  va  chegaralash  zarur. 

"Birikma"  keng  ma’noni  -  har  qanday  ikki  yoki  undan  ortiq  soʻzlarning 

soʻzlarning leksik -sematik va grammatik aloqaga kirishuvidan paydo boʻlgan 

---

 

23 

butunlikni bildiradi. Lekin barcha birikmalar bir xil emas. Ularning tuzilishi, 

komponentlarlarining oʻzaro munosabati, gapda bajargan vazifasi, spesifikasi 

va h.k xususiyatlariga koʻra bir-biridan farqlidir. Shuning uchun "birikma" keng 

ma'noda, "soʻz birikmasi" birikma termini ichiga kiruvchi tushunchadir. 

Soʻz birikmalari predikativ va nopredikativlik aloqasiga koʻra farqlanadi. 

Buni daniyalik tilshunoslar yunksiya va neksusnazaryasi deb yuritishadi.  

Yunksiya - nopredikativlik, ya’ni soʻz birikmalari; 

Neksus - predikativlik (ega va kesim munosabati)  

Soʻz  birikmasi  oʻz  -  oʻzicha  xabar  ohangiga  ega  boʻlolmaydi.  Uning 

ma’nosi ega,  kesim  va  ular  bilan  gapning  boshqa  boʻlaklari  orasidagi 

munosabat  orqali  yuzaga  chiqadi.  Soʻz  birikmalari  oʻzbek  tilida  ikki  usulda 

shakllanishi koʻrsatiladi. 

1.  Sintetik  (egalik,  kelishik  qoʻshimchalari  va  predikativlikka 

asoslangan)  

Kitobni oʻqimoq, bogʻda ishlamoq 

2. Analitik (soʻz birikmasi yordamchi soʻzlarga, ohang va soʻz tartibiga 

asoslanadi). 

 Ukam uchun oldim, chiroyli koʻylak 

A.  Gʻulomov  va  M.  Asqarovalarning  “Sitaksis”  nomli  kitobida  soʻz 

birikmalari mustaqil sintetik birlik sifatida talqin etilgan. Ularning nominativ 

funksiyasi,  bu  jihatdan  soʻzga  yaqin  turishi  va  turgʻun  birikmalardan  farqi 

keltirilgan.  Derivatsiyaning  har  qanday  turi  leksik,  semantik,  sintaktik  tahlil 

etiladi  va  quyidagi  terminlardan  foydalaniladi.  Bular  operator,  operand  va