Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words: turkic words, tematic group, food name, drinks name, yogurt, cheburek, 

fanny, wine 

 

 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

34 

Til lugʻat  tarkibining  rivoji  ma’lum  qonuniyatlarga  asoslanadi.  Lugʻat 

tarkibida muayyan tarixiy davrlar oʻtishi bilan oʻziga xos ma’lum oʻzgarishlar 

yuz berishi mumkin. Bunday oʻzgarishlar ba’zi ichki qonuniyat, tashqi kuchlar 

ta’sirida, obyektiv ravishda yuz beradi. Rus xalqi ham oʻzining uzoq oʻtmishi 

mobaynida  turli  xil  davlatlar  va  millatlar  bilan  aloqada  boʻlgan. Bu kabi 

aloqalarning  asosiy  omili  siyosiy,  ijtimoiy-iqtisodiy  va  madaniy  aloqalarda 

namoyon boʻladi. Rus xalqining turkiy tilda soʻzlashadigan xalqlar bilan koʻp 

asrlik munosabati, albatta, rus leksikoniga ham ta’sir qilmay qolmaydi. Davrlar 

oʻtib  bu  hodisa  ilmiy  izlanishlarning  oʻrganish  obyektiga  aylanadi.  Rus 

xalqining  leksik  qatlamiga  singib  ketgan  turkiy  soʻzlar  borasida  Rossiya, 

Qozogʻistonda  bir  qator  ilmiy  izlanishlar  olib  borilgan  [8].  Jumladan,  Goʻzal 

Karimullina tomonidan XVIII-XX asrdagi izohli lugʻatlarda qoʻllanilgan turkiy 

oʻzlashmalar fonetik, semantik, etimologik va mavzuviy jihatdan oʻrganildi [9]. 

Sergey  Averkiyev  tomonidan  qardosh  xalqlarimizdan  rus  leksikoniga  oʻtgan 

musiqa va cholgʻu asboblari tadqiq qilingan [10]. Shipova esa 2000 ta turkiy 

soʻzdan iborat boʻlgan lugʻat yaratgan [11]. 

Tillarning oʻzaro ta’siri va tilning tarixiy rivojlanishida mavjud boʻlgan 

soʻzlarning  evolutsiyasini  oʻrganish  tilshunoslikning  eng  muhim,  keng 

qamrovli  muammolaridan  biri  sanaladi.  Tilshunoslik  ilmida  oʻzga  tillardan 

turkiy tillarga kirib kelgan soʻzlar  borasida  tadqiqot  ishlari  mavjud.  Ammo, 

aynan  turk  tilining  rus  tiliga  ta’siri  borasidagi  ilmiy  izlanishlarni  Baxtiyor 

Abdushukurov va Toʻlqin Togʻayevning maqolalarida koʻrishimiz mumkin [7]. 

Rus  tiliga  oʻzlashgan  turkizmlarni  oʻrganishimiz  natijasida  soʻzlarni 

quyidagi mavzuviy guruhlarga boʻlib oldik. 

Antroponimlar:  Mustafin,  Pirogov,  Murzich,  Tyufyakov,  Baskakov, 

Kochenivskiy, Arakov, Surin, Readov, Bektabegov, Dolomanov, Biryukov 

Toponim: oʻrda, yurt, lachuga, tyurma, ambar, baxcha, cherdak 

Teonimlar: namaz, muftiy, Ramazon, uroza, Kurban-iyd 

Moliya va tijorat terminlari: dengi, tovar, tamgʻa, gazna, kabala 

Harbiy leksika: yesaul, katorga, yanichar 

---

 

35 

Kiyim-kechak nomlari: kaftan, shtan, shalvari, bashmak, charik, kabluk, 

fata, fartuk, tulup, sarafan, kolpak, chaban/chobon 

Oziq-ovqat  va  ichimlik  nomlari:  chagʻir,  cheburek,  qumis,  chixir,  plov, 

yogurt, shurpa, churek, kurdyuk, shashlik, kolbasa, braga, boʻza, lapsha, kavardak 

Fitonimlar: 

a) 

Poliz ekinlari: arbuz, karpuz, kabak, reven 

b) 

Mevalar: ayva, armut, uryuk, uzyum 

c) 

Daraxtlar nomi: kayragach, tut 

d) 

Oʻsimlik nomlari: tabalgi, karakul, baklajan 

Zoonimlar: karagu, berkut, biryuk, karga. loshad, sobaka, tarakan 

Uy-roʻzgʻor  buyumlari:  stakan  bardak,  utyuk,  najdak,  balda/baldu, 

sunduk 

Matolar nomi: alacha, atlas, byaz, tesma 

Musiqa  asboblari  nomi:  baraban,  tanbur,  kobza,  nagara/nagra,  litavr,