Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: synthesis, synthesis of design and association, metaphor, symbol of synthesis, 

psycholinguistic, literary synthesis. 

 

Inson ongi tashqi omillar ta’sirini asosan beshtasezgi a’zosi yordamida 

sezadi. Bular: hid bilish, ta’m bilish, koʻrish,eshitish va teri orqali sezish.Barcha 

sezgi a’zolarimiz bizga tashqi muhitning turli xil ta’sirlarini seza olish,ularni 

ongimizda  analiz  sintez  qilish  imkonini  beradi.Ba’zi  bir  insonlarda  shunday 

holat ham kuzatilishi mumkinki, bir vaqtning oʻzida bir nechta sezgi a’zolari 

birgalikda ishlaydi va ongda ma’lum bir holat kuzatiladi. Ushbuholat fanda oʻz 

nomiga ega boʻlib,  u  sinesteziya  deb  nomlanadi.  Sinesteziya  oʻzi  nima?  U 

qanday sodir boʻladi? Uning ijtimoiy fanlar bilan qanday aloqasi bor? Bu kabi 

savollarga  javob  topish  maqsadida  XVII  asr  oxiriga,  Angliya  tarixiga  nazar 

tashlaymiz . 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

191 

1690-yilda Oksford universitetining professori, falsafashunos olim Jon 

Lokk bir koʻzi ojiz insonning karnay ovozini eshitganda ongida toʻq qizil rangni 

tasavvurga keltirganligi  haqida  soʻzlab  beradi.Ammo  Lokk  bu  voqea  orqali 

sinesteziyaga oid misolni tasvirlaganmi yoki metafora usulidan foydalanganmi 

shu  masala  xususida  olimlar  oʻrtasida  ixtilof  paydo  boʻlgan.  Buixtilofga 

faqatgina XIX asr olimlari hamda psixolingvistlari tomonidan aniqlik kiritilgan. 

1812-yilda nemis psixologi Georg Sachs oʻtkazgan tajribalari natijasida inson 

turli xil holat va vaziyatlarda ongda ma’lum bir musiqa ovozi hattoki, iste’mol 

qilgan  taomining  ta’mini  ham  ranglarga  qiyoslab  tasavvur  qilish  holati 

kuzatilganligini aytib oʻtadi.  Sinesteziya  yuzasidan  juda  koʻp  va  qiziqarli 

tajribala roʻtkazilgan.  Masalan,  ingliz  olimlarining  aniqlashlaricha,  bitta 

oilaning barcha a’zolarida sinesteziya holati kuzatilgan. Qizigʻi shundaki, ular 

skripka  ohangini  eshitganlarida  har  kim  har  xil  rangni  kuzatgan.  Ota  koʻk 

rangni, oʻgʻil pushti rangni, ona esa binafsha rangni. Yoki yana bir holatni misol 

qilishimiz  mumkin:  pishirilgan  joʻja goʻshtini  yeganda  bir  ayolda  ta’mni  och 

yashil rangga qiyoslash holati kuzatilgan.  

Sinesteziya sohasiga qiziqish, asosan, XIX asrdan boshlangan. Dastlab u 

faqatgina  psixofiziologik  holat  deb  qaralgan.  Ammo  keyinchalik, 

sinesteziyaning  tilshunoslik  va  badiiy  adabiyot  bilan  uzviy  ravishda 

bogʻlanganligi  yaqqol  oydinlashdi.  Koʻplab  olimlar  bu  sohaga  qiziqish 

bildirganlarva oʻz asarlarida, ilmiy izlanishlarida sinesteziyaga nisbatan ta’rif 

berib oʻtganlar. Masalan, rus olimiYe .Klyonev sinesteziyanimetaforaga bogʻlab 

oʻrgangan. U shuningdek, sinesteziya birlashmalar orasida oraliq hodisa, ya’ni, 

bir  vaqtning  oʻzida  bir  necha  a’zolarining  oʻzaro  bogʻliqligi  asosida  yuzaga 

keluvchi  jarayonligi  toʻgʻrisidagi  fikrlarni  ilgari  surgan  .Sinesteziyani  fanlar 

chorrahasidagi holat deb qarasak, yanglishmaymiz. Sababi, sinesteziya nafaqat 

psixologiya va fiziologiya balki, estetika, adabiy tanqid hamda tilshunoslikning 

psixolingvistika tarmogʻiga ham aloqador hodisadir. Uzoq oʻtmishda Aflotun: 

“Tovushlar  obyektlar  singari  shakli,  hajmi,  dinamikasi  va  rangi  kabi 

xususiyatlari  bilan  bir-  biridan  farq  qiladi”,  -  deya  ta’kidlagan  edi.  Biroz 

---

 

192 

boshqacharoq jihatdanaynan shu fikrni rus olimi Lomonosov koʻrib chiqqan . “ 

Rus tilida A harfining tez-tez takrorlanib turishi ulugʻvorlik, balandlik, ulkan 

choʻqqi  tasvirlarigaЕ,И,Ю  harflari muloyimlik mehr -  shafqat  qaygʻu kabi 

tuygʻularni O, У,Л harflari esa qoʻrqinch, dahshat kabi holatlarni ifodalashini 

ta’kidlaydi “… Bundan tashqari, xuddi shunga oʻxshash holatni ingliz tilshunos 

olimlarining  izlanishlarida  ham  koʻrishimiz  mumkin  .Ya’ni  ular  rus 

tilshunoslaridan  farqli  ravishdaharflarga  jins  vakillarini  qiyoslaganliklarini 

ham aytib oʻtishgan.Masalan, ular T harfini erkak, A harfini ayol va M harfini 

jinsi yoʻq deb atashganlar. 

Amerikatilshunos olimi Benjamin Uarf sinesteziya yoki bir nechta sezgi 

a’zolari yordamida idrok qilish ranglar yoki yorugʻlikni tovushlar orqali idrok 

etish bu lugʻaviy  metafora  bilan  uzviy  bogʻliq  ekanligini  aytib  oʻtadi.  Aslini 

olganda  ham  badiiy  adabiyotlarda  qoʻllaniluvchimetaforik  misollar  va 

obrazlarni  uchratishimiz  mumkin.  Asosan,  rus  adabiyotida  oʻz  asarlarida 

sinestetik  timsol  va  obrazlarni  koʻplab  keltirgan  ijodkorlarning  asarlarini 

oʻqiganmiz.  Misol  qilib,  S.Yesenin,  Blok,  A.Axmatova,  Maykovskiy,  K.Balmont 

kabilar ijodini olishimiz mumkin.  

S.  Yesenin  “Kuz”  she’rida  “Otlar  tuyogʻining  moviy  rangi  eshitildi”, 

Mayakovskiy  oʻz  asarida  “Men  baxmal  ovozimdan  qora  shim  tikaman”, 

A.Axmatova  “Qoʻshiq  tinglash”  she’rida  “Ayolning  ovozi  shamol  kabi  esadi” 

misralarini keltirib oʻtadi… 

Ammo  ijodkorlarning  bu  usuldan  foydalanishlarini  rus  olimi  Nabakov 

tanqid ostiga olgan. U shoir va yozuvchilarning buusuldan foydalanishlari bilan 

oʻquvchini  hech  narsaga  qiziqtira  olmasliklarini  ta’kidlab  oʻtadi  .  Fikrimcha, 

aynan,  sinesteziya,  ya’ni  metaforik  oʻxshatishlar  oʻquvchiga  yozuvchining 

dunyoqarashi, uning ijodining oʻziga xos xususiyatlarini anglatib turadi. Chunki 

har qanday ijodkor oʻxshatishlar qila oladi. Ammo badiiy jihatdan mukammal 

oʻxshatishlarkamdan kam ijodkorlar asarida uchraydi. 

Ural  universitetining  professor  oʻqituvchisi  Belotserkovskaya  oʻzining 

sinesteziyaga bagʻishlangan maqolalaridan birida u adabiyotda sinesteziyaga 

---

 

193 

qiziqish 1871-yilda fransuz shoiri A.Rimbaudning “Ohanglar” nomli asaridan 

boshlangan  deb  hisoblaydi.  U  oʻz  maqolasida  Rimbaud  rang  va  tovush 

oʻrtasidagi  naqshlarni  payqaganligi  haqida  yozadi.  Ammo  Belotserkovskaya 

uchun muammoli boʻlgan joyi shunda ediki, fransuz va rus tilidagi tovushlar 

bir- biridan farq qiladi,bundan tashqari turli tillardagi tarjimalar doim ham bir- 

biriga mutanosib boʻlavermaydi.  Shu  kabi  muammolar  borligi  sababli 

Y.Belotserkovskaya  oʻz  maqolasida  A.Kublitskaya  Piottuxning  tarjimasidan 

foydalanib, A harfi-qora, E harfi - oq, B-qizil, У-yashil, Л harfi esa koʻk ranglarni 

ifodalashini  keltirib  oʻtgan  .  Qoʻshimcha  sifatida  oʻz  asarlarida 

koʻproqsinestetik  obrazlardan  foydalangan  ijodkor  K.  Balmont  haqida  ham 

ma’lumot  keltirib  oʻtgan.  Olimlar  inesteziyaning,  asosan,  ikki  xil  turini 

keltiradilar. Bular: loyihaviy sinesteziya va assosiativ sinesteziyadir. Loyihaviy 

(proyektsion)  sinesteziya  turida  insonlar  ruhiyati  koʻtarilganda  ranglarni 

ma’lum  bir  shakllarga  qiyoslaydilar.Masalan,  olimlar  bu  holatni  koʻproq 

bogʻcha  va  maktab  yoshidagi  bolalarda  kuzatilganligini  ta’kidlab  turib,  ular 

turli xilgeometrik shakllarni ranglarga qiyoslay  olishlarini ma’lum qilishgan. 

Assosiativ sinesteziya – bu kuchli qoʻzgʻatuvchining ta’sirida paydo boʻluvchi 

holat  hisoblanadi.  Ya’ni  tashqi  muhitning  qaysi  bir  omili  ta’siridainsonda 

sinesteziyaqoʻzgʻaladi.Oddiy  bir  misol,  biron  bir  joyda  limonni  koʻrsangiz 

beixtiyoruning  ta’mi  iste’mol  qilgandagi  holatingiz  koʻz  oldingizga  keladi  va 

xohlaysizmi, yoʻqmi etingiz junjikib ketishi mumkin,yoki ba’zi bir insonlarning 

hafta  kunlarini  xuddi  kundalik  jadvaldagi  kunlarga  qiyosan  koʻrishlari va 

ishlarini ham aynan oʻsha xayollaridagi qolipga moslab rejalashtirishlari ham 

aynan  assosiativ  sinesteziyaga  misol  boʻla  oladi.  Oʻzbek  tilshunosligida 

sinesteziya  boʻyicha  ma’lumotlar  hali  koʻpemas  .Tilshunos  olim 

M.Mirtojiyevning “Oʻzbek tili semasiologiyasi“ asarida ushbu sohaga ta’rif berib 

oʻtadi.  Adabiyotshunos  S.Quronov  “Sinesteziya  hissiy  a’zolarning  bir  vaqtda 

faoliyat olib borishi, olingan hisning qorishib ketishi demakdir“ degan edi. Ya’ni 

koʻz vositasida olingan informatsiya ta’sirida nerv sistemasida boshqa bir sezgi 

a’zosini harakatlantirib yuborishi mumkin .Amerikalik olim M.Seans oʻz ilmiy 

---

 

194 

faoliyatida  ba’zi  odamlarning  eshitish  qobilyati  koʻz  bilan  kuzatilayotgan 

harakatda  muayyan  tovushlarni  eshitish  imkoniyatini  bera  olishini 

asoslabberadi.  Ya’ni,  sinestetlar  rangning  hidini  tovushlarning  ta’mini  seza 

oladilar. Olimlar yana shu narsani ta’kidlashadiki, bir hisning assotsiativ holda 

boshqa bir hisni uygʻotishga rang, soʻz, hid, tovush va ta’m vosita boʻlib sinestet 

kishilar sanab oʻtilganlarning  qay  birida  sezgirroq  boʻlsalar,  ular  tabiatdagi 

aynan  shu  holatni  his  qilib  yurishadi.  Umumanolganda,  sinesteziya  ozmi  – 

koʻpmi har birimizda mavjud . Koʻpchiligimiz toʻq sariq rangdaissiqni, toʻq va 

koʻk rangda esa sovuqni his qilamiz.  

Ba’zan soʻz  ham  insonda  shunday  holatni  uygʻotishi  mumkin.  Aytish 

mumkinki,  sinesteziya  hodisasi  badiiy  obraz  yaralishidagi  murakkabliklar 

bilan ham uzviy bogʻliq. Shu sababdanham hozirgi zamon san’atshunosligida 

badiiy  sintez  masalasini  ham  oʻrganishga katta e’tibor  qaratilmoqda.  Ya’ni 

ijodkor asaryaratar ekan oʻz qobilyatiga monand sinkretik obrazlarni dunyoga 

keltiradi. 

Qoʻgʻirchoq mushtining soyasi  

 Xalal bermasmikin  

Tundan ajralib chiqyapkan tongga  

Sadafi ham tushib qolibdi 

Mana yaltiroq shabnam  

Tipratikan jimlik shaklida edi  

Ustiga olma qulamasidan avval  

Mana ignalik shovqin  

Yana koʻp narsani aytish mumkin  

Xullasi kalom (B.Roʻzimuhammad) 

She’rni oʻqib sirtdan qaraganda bir- biriga bogʻliq boʻlmagan metaforalar 

ketma-ketliginikoʻramiz.  Ammo  she’rni  tushunishda  ham  uning  yozilish 

tamoyillaridan kelib chiqsak “tartibsizlik”dagi muayyan assotsiativ bogʻliqlik 

koʻrina  boshlaydi.  Yani,  bir  holat  ikkinchisini  eslatib  turish  holati  koʻzga 

tashlanadi 

---

 

195 

Xulosa  qilib  shuni  aytishimizmumkinki,  oʻzbek  tilshunosligida  ham 

sinesteziya  mavzusiga  alohida  e’tibor  qaratish  lozim.  Ba’zilar  sinesteziyani 

metafora  bilan  bitta  narsadeb  notogʻri  xulosa  chiqarmasliklari  uchun  ham 

ushbu  sohaga  yetarlicha  e’tibor  qaratmoq  joiz.  Yevropada  sinesteziyani 

insonlardagi  noyob  qobilyat  deb  ham  e’tirof  etishgan.  Sinesteziya  haqida 

dastlabki  tushunchalarni  insonlar  ongida  shakllantirish  uchunham  albatta  u 

haqida yetarlichama’lumotga ega boʻlishimiz lozim.Ushbu holatdagi insonlarda 

badiiy  tasavvur  ancha  kuchliboʻladi,ehtimol,  aynan  shu  tufayli  ular  orasidan 

yozuvchi va shoirlarni koʻproq uchratarmiz.