Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

atamoq fl. mjh. n. 2: deb ataladi ayn. deyiladi q. demoq)morfologik tasnif 

yuzasidan ishora berib oʻtilgan.  

H.Homidiy,  Sh.Abdullaeva,  S.Ibrohimovalar  tomonidan  tuzilgan 

“Adabiyotshunoslik  terminlari  lugʻati”da  sinonimlarga  ma’nodosh  soʻzlar, 

mohiyati bilan bir xil boʻlgan yoki bir-biriga yaqin turgan, biroq shakli bilan 

boshqa-boshqa boʻlgan soʻzlar, deya munosabat bildiriladi. Lugʻat mualliflari 

---

 

153 

eski oʻzbek tilida bunday soʻzlarning arabcha mutashobih deb atalganini qayd 

etib, sinonim soʻzlarni qoʻllash narsa va hodisa holatini aniqroq koʻrsatishda 

ahamiyatli ekanini ta’kidlaydilar.  

1979  yilda  nashrdan  chiqqan  “Adabiyotshunoslik  terminlarining 

ruscha-oʻzbekcha izohli lugʻati”da ham sinonimlarga izoh berib oʻtilgan. Biroq 

mazkur izoh oʻzigacha chop etilgan “Adabiyotshunoslik terminlarining izohli 

lugʻati”da keltirilgan ta’rifdan hech bir jihati bilan farq qilmaydi.  

Mazkur  nashrlardan  farqli,  “Lingvistik  terminlarning  izohli  lugʻati”da 

sinonimik  qator,  sinonimiya,  sinonim  konstruksiyalar,  sinonimlar  singari 

terminlar tushuntirib oʻtilgan.  Xususan,  lugʻat  muallifi  A.Hojiev  sinonimiya 

hodisasini til birliklarining (soʻzlar, iboralar va b.) bir xil denotativ ma’noga ega 

boʻlishi sifatida izohlaydi hamda sinonimiyaning: leksik sinonimiya, frazeologik 

sinonimiya, affiksal sinonimiya, sintaktik sinonimiya singari turlarini ajaratadi. 

Sinonimlar  izohida  esa  akademik  olimning:  “denotativ  ma’nosi  bir  xil, 

konnotativ ma’nosi (qoʻshimcha ma’no ottenkasi, stilistik boʻyogʻi) va boshqa 

xususiyatlari farqli soʻzlar” degan fikrlari keltirilgan.  

Qayd  etish  kerakki,  sinonimlar  sharhi,  ularning  tabiatiga  doir 

tushunchalar  sinonimlar  izohiga  bagʻishlangan  alohida  lugʻatlardagina  ifoda 

topmasdan, oʻrta va oliy ta’lim uchun moʻljallangan ilmiy-oʻquv adabiyotlarda 

ham  beriladi.  Masalan,  Sh.Rahmatullaevning  “Oʻzbek  tili  izohli  frazeologik 

lugʻati”, J.Lapasovning “Badiiy matn va lisoniy tahlil” nomli 

oʻquv  qoʻllanmasi,  Sh.Bobojonov,  I.Islomovlarning  “Oʻzbek  tilining 

soʻzlar darajalanish oʻquv lugʻati” va b. shular qatoridandir.  

Xususan, sinonimiyani iboralar misolida chuqur tahlil qilib bergan atoqli 

olim  Sh.Rahmatullaev  mazkur  hodisani  til  birliklari  orasida  semantik 

mikrosistemalardan  biri  sifatida  ta’riflaydi  hamda  ularning  iboralar  orasida 

ham  talay  ekanligini  qoʻshib  oʻtadi.  Olimning  fikricha,  ikki  iborani  sinonim 

deyish uchun ular ayni bir ma’noni anglatishi shart. Ayni bir ma’nolilikni teng 

ma’nolilik  deb  tushunish  yaramaydi.  Har  bir  sinonim,  shu  sinonimiya  uyasi 

uchun  umumiy  ma’no  oʻzagidan  tashqari,  oʻziga  xos  ma’no  qirrasiga  egadir. 

---

 

154 

Frazeologik  sinonimlarni  belilashda  ular  asosida  boshqa-boshqa  obrazning 

yotishi ham hisobga olinadi. Masalan, bir ogʻiz, bir shingil, bir chimdim sinonim 

iboralari asosida har xil obrazlar yotadi: soʻzlash organi; bir bosh uzumning 

qismi;  chimdib  olingan  miqdor.  Sinonim  iboralarni  bir  iboraning 

variantlaridan ajratish kerak. Bunda iboralarning soʻz-komponentlariga diqqat 

qilinadi.  Leksik  tarkibida  ayni  bir  soʻz-komponent  qatnashmaydigan 

iboralarning sinonim ekaniga shubha yoʻq:  “butun  tafsiloti  bilan”,  “mayda-

chuydasigacha” ma’nosini anglatadigan ipidan ignasigacha, miridan sirigacha, 

qilidan quyrugʻigacha iboralari oʻzaro sinonim boʻlib, ular tarkibida umumiy 

soʻz-komponent yoʻq. 

 Mazkur  lugʻat  oʻzida  iboralararo  sinonimiya  hodisasini  ibora 

variantlaridan  ajratish,  uni  iboralararo  polisemiyadan  farqlashga  qaratilgan 

tamoyillarni  jamlagani  bilan  qimmatlidir.  Jumladan,  ayni  bir  ma’nolilik 

monosemantik  frazeologik  birliklarda  ibora  bilan  ibora  orasida  belgilanadi. 

Agar  sinonimik  munosabatda  polisemantik  ibora  qatnashsa,  iboradan  emas, 

balki  konkret  frazeologik  ma’nodan  kelib  chiqish  zarur.  Chunki  har  bir 

frazeologik ma’no oʻzicha sinonimga ega boʻlishi yoki ega boʻlmasligi mumkin.  

Atoqli olimning ushbu qarashlarini OʻTILda berilgan quyidagi ikki misol 

ham  tasdiqlaydi.  Ya’ni  yuqorida  e’tiborga  olingan  har  ikki  nashrda  tegishli 

soʻzning  ma’nodoshi  (mavjud  boʻlishiga koʻra)  keltirilib,  quyiroqda  mazkur 

soʻzlar  yuzaga  chiqishi  mumkin  boʻlgan  ma’no  qurshovi  keltiriladi.  Masalan,