|
talqinida namoyon boʻladi”. [2,167] Deyktik birliklar sifatida olmoshlar
guruhini (asosan, koʻrsatish, kishilik, soʻroq hamda belgilash olmoshlari),
shuningdek, payt ravishlari, son soʻz turkumiga oid soʻzlarni kuzatish mumkin.
Masalan, Mahkam zinapoyaga qarab chopdi va uning silliq yogʻoch qanotidan
ushlab, eshkak eshayotganday siltana-siltana uchinchi qavatga yugurib chiqdi
(P. Qodirov “Uch ildiz”). Ushbu gapda ikkita deyktik belgi qoʻllangan boʻlib, bular
uning hamda qanotidan soʻzlaridir. Uning deyktik birligi yuqoridagi bogʻlangan
qoʻshma gapning birinchi qismidagi zinapoyaga soʻziga ishora qilgan,
qanotidan deyktik birligi esa zinapoyaning yoniga oʻrnatilgan toʻsiq, panjaraga
ishora qilgan. Koʻrib turganimizdek, deyktik belgilar vazifasiga koʻra har doim
ishoraviylik xususiyatiga ega boʻlgan deyktik birliklar hamda vaqtinchalik
ishora xususiyatiga ega boʻlgan deyktik birliklarga boʻlinadi. Buni aniqlash
uchun esa nutq vaziyati muhim ahamiyat kasb etadi. Koʻrsatish olmoshlari har
doim ishoraviylik xususiyatiga ega. Yuqoridagi misolimizda keltirilgan qanot
soʻzini vaqtinchalik (nutq vaziyatida) ishora xususiyatini namoyon etadigan
deyktik belgi deyish mumkin.
Deyktik belgilar tasnifi masalasi uzoq muhokama qilib kelinmoqda.
“Koʻpchilik tilshunoslar an’anaga binoan yuzasida shaxs, narsa (predmet) makon
va zamon deyksislarini farqlab kelmoqda” [2,171]
Yusuf Xos Hojib ham oʻzining “Qutadgʻu bilig” (“Baxtga eltuvchi bilim”)
dostonida bir qancha deyktik birliklardan oʻta mohirona tarzda foydalangan.
119
Quyida asarda (professor Boqijon Toʻxliyevning oʻzbek tilidagi bayoni asosida)
qoʻllangan rang-barang deyktik belgilarni koʻrib oʻtamiz va tahlil qilamiz.
Bilimni buyuk bil, uquvni ulugʻ,
Shu ikkov ulugʻlar kishini toʻliq.
Yuqoridagi misralarda deyktik belgi ishtirok etgan boʻlib, u
ikkinchi misradagi ikkov soʻzi orqali ifodalangan. Ma’lumki, bu soʻz son soʻz
turkumiga mansub boʻlib, keltirilgan baytda birinchi misradagi bilim va uquv
soʻzlariga ishora qilgan va narsa deyksisini yuzaga keltirgan. Bu kabi deyktik
belgilarning qoʻllanilishi takrorlar orqali yuzaga keladigan gʻalizlikning oldini
olishga va ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qiladi.
Til arslon misoli yotar qafasda,
Bexabar boshini u yer nafasda.
Dostonning “Tilngni avayla – omondir boshing” deb nomlangan bobida
keltirilgan mazkur baytda ikkinchi misradagi u olmoshi birinchi misradagi til
soʻziga ishora qilgan. Natijada narsa deyksisi yuzaga kelgan.
Quyida keltiriladigan baytda deyktiklik xususiyatiga ega boʻlgan
koʻrsatish olmoshi birgina soʻzga emas, balki bir nechta gapga ishora qilganini
kuzatish mumkin:
Tilidan tutilgan ne deyar, eshit,
Amal qil bu soʻzga, oʻzingga ish et.
Balo keltiradi boshga bu tilim,
Boshimni u kesmay, qilayin tilim.
Soʻzingni tiyib yur, boshing yormasin,
Tilingni tiyib tur, tishing sinmasin.
Koʻrib turganimizdek, birinchi baytning ikkinchi misrasidagi bu deyktik
belgisi orqali ikkinchi va uchinchi baytlardagi butun gaplarga ishora qilgan.
Demak, deyktik belgilar faqatgina oʻzidan oldingi birlikarga emas, oʻzidan
keyingi birliklarga ham ishora qiladi. Bu oʻrinda yuqoridagi baytlar
120
fikrimizning dalili desak, xato boʻlmaydi. Shuni alohida ta’kidlash joizki,
mazkur baytlar ham badiiy-estetik jihatdan, ham tarbiyaviy ahamiyatga egaligi
bilan kitobxon e’tiborini jalb qiladi.
Kishi koʻngli goʻyo tubi yoʻq dengiz,
Bilim bor tubida, u inju tengsiz.
Mazkur baytning ikkinchi misrasidagi u koʻrsatish olmoshi oʻzidan
oldingi bilim soʻziga ishora qilgan. Ya’ni kishining koʻngli tubsiz dengiz kabi
boʻlsa, bilim oʻsha koʻngil tubida misoli inju kabidir. Deyktik belgi vositasida
bilim injuga qiyoslangan.
Ikki xil nom qolar tilda begumon,
Biri yaxshilig-u birisi - yomon.
Ushbu baytda son soʻz turkumidagi soʻzlar oʻzidan keyin kelgan yaxshilik
va yomon soʻzlariga ishora qiladi. Bu ishora birliklari (deyktik begilar) baytning
badiiyligini yanada oshirishga xizmat qilgan.
Kimga yetsa xorlik, qilurman himmat,
Mening huzurimdan topgay adolat.
Shakar ichgandek shod boʻlar ul kishi,
Sevinchga toʻladi, tarqar tashvishi.
Keltirilgan yuqoridagi misoldagi ikkinchi baytda ul kishi deyktik belgisi
qoʻllangan boʻlib, u birinchi baytning birinchi misrasidagi xor boʻlgan kishiga
ishora qilgan. Natijada, shaxs deyksisi yuzaga kelgan. Ya’ni mazkur jumlalar
dostondagi Kuntugʻdi tilidan aytilgan va uning aytishicha, kimga xorlik yetsa, u
Kuntugʻdining huzuridan adolat topadi, tashvishi tarqab, xuddi shakar
ichgandek shodon boʻladi.
Yuqorida deyksis hodisasini yuzaga keltiruvchi, deyktik belgi vazifasini
bajaruvchi birliklar sifatida olmoshlar, sonlar, ayrim payt va oʻrin ravishlari
ta’kidlangan edi. Kuzatuvlarimiz va lingvistik tahlilimiz mobaynida sifat
turkumiga kiruvchi soʻzlar ham nutq vaziyatida deyktiklik xususiyatiga ega
121
ekanligining guvohi boʻldik. Fikrlarimiz dalili oʻlaroq quyida ana shunday birlik
qoʻllangan baytni keltiramiz:
Agar boʻlsa ezgu yomonga ulfat,
Yomondan koʻra koʻp keltirar kulfat.
Bu baytda birinchi misradagi ezgu va yomon sifatlari otlashgan hamda
ular ana shunday xislatlarga ega boʻlgan shaxsga ishora qilgan, shaxs deyksisini
yuzaga keltirgan. Ya’ni ezgu kishi yomon odamga ulfat boʻlsa, u yomon
odamdan koʻra koʻproq kulfat keltiradi. Bu kabi betakror baytlar asarda koʻplab
uchraydi va ular muallifning badiiy mahoratini oʻzida yaqqol namoyon etadi:
Ezgu ezgulikdan chekmagay figʻon,
Yomon oʻz fe’lidan boʻlar pushaymon.
Yomonlik qilganning ulushi - oʻkinch,
Yomonga yaxshi boʻl, mayli, har qachon.
Yuqoridagi misollardan koʻrinib turibdiki, baytlarda keltirilgan deyktik
vositalar garchi ishora qilingan mazmunni toʻgʻridan toʻgʻri ifodalamagan
boʻlsa-da, ular mazmunini tushunishni qiyinlashtirmaydi, aksincha, oʻquvchini
fikrlashga, muayyan xulosalar chiqarishga undaydi. Keltirilgan misollardan
xulosa qilib aytish mumkinki, Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu bilig” dostonida
qoʻllangan deyktik birliklar faqatgina ishoraga xoslanib qolmay, balki shoirning
yashirin maqsadini namoyon qilishda ham muhim ahamiyat kasb etgan hamda
asarning jozibadorligini ta’minlashga xizmat qilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
