Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: war, refuge, hero, hope, paternity, duty 

  

 

Yer  kurrasida  chumolidek  mehnat  qilayotganlardan  ko‘ra,  tuproq 

tagida yotganlar ko‘p. Yer qatlami odam suyaklariga to‘lib ketgan. Ammo hech 

bir  inson  oyoq  tagiga  qarab  yashamaydi.  Olis  ufqlarni  mo‘ljalga  olib  yo‘l 

yuradi. Said Ahmadning trilogiyasi qahramonlari ham “UFQ”qa intilish orqali 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

879 

hayotning  chigil  sahifalaridan  porloq  sahifalariga  o‘tishdi.  Ufqqa  intilish 

odamlarning ertangi kun, yashash, yasharish, yaratish ishtiyoqidir. Mana shu 

ishtiyoq  sababli  “Ufq”  trilogiyasi  yuzaga  keldi.  Yozuvchi  roman  orqali 

urushdan oldingi, urush va urushdan keyigi hayotni o‘z qalami bilan kitobxon 

ko‘z  o‘ngida  gavdalantira  olgan.  Said  Ahmadning  psixologik  tasvir 

mahoratining  kuchliligi,  ixcham  va  teran  fikrlashi,  qahramonlar  nutqida 

o‘zidagi yumorni singdira olganligi asarning yashovchanligini taminlagan. Oz 

so‘zda ko‘p ma’no bera olgan yozuvchi A.Qahhor asarga shunday ta’rif bergan: 

“Bu  kitobni  (“Ufq”  romanini)  kitobxon  boshdan-oyoq  shavq  bilan,  hech 

qayerga  tutilmasdan,  diqqati  susaymasdan,  ishtahasi  bo‘g‘ilmasdan  o‘qib 

chiqadi…  Kitobda  qimirlagan  har  bir  jonning  qayg‘usi,  quvonchi,  qilish-

qilmishi,  muhabbati,  g‘azabi,  og‘zidan  chiqadigan  har  bir  so‘zi  rost…” 

Darhaqiqat,  ushbu  asar  “…odamga  quvvat  beradigan  umid,  uning  boshini 

“toshdan” qiladigan ishonch barq urib turgan haqiqiy hayot manzarasidir.” 

Bir asarga bundan ortiq baho berish mumkin-mi!?  

 Romanda  qishloq  hayoti  manzarasi  bo‘yab-bejamasdan,  haqqoniy 

tasvirlangan.  Buni  birinchi  jumladanoq  anglash  qiyin  emas.  “Zirillama 

guzaridan  sal  nari  o‘tib  chap  tarafga  tor  ko‘cha  ketadi.  Qalin  tollar  soya 

tashlagan, chetida tinimsiz jildirab suv oqadigan bu ko‘cha ayniqsa saraton 

kezlarida juda jimjit bo‘ladi. Guvala devorlar orqasida bekingan chang bosgan 

behi  g‘o‘ralari,  terakka  chirmashgan  aymoqi  uzumlar  bu  ko‘chaga  ajib  bir 

husn bag‘ishlaydi.” Asarning birinchi qismi “Qirq besh kun” deb nomlangan. 

Bu romanda Azizxon va Lutfinisaning sevgi motivi atrofida tarixiy haqiqatlar 

badiiy  talqin  etilib  o‘zbek  xalqining  fidokorligi  aks  ettirilgan.  Xalqimizning 

qirq  besh  kunlik  og‘ir  kunni  to‘ydek  qarshi  olishi,  garchi  bezgakdan 

qiynalsada,  kunduzi  saraton  issig‘ida  tani  kuyib,  kechasi  chivin  azobidan 

qashinib uxlay olmasada sabr qilishi, erkaklar qatori ayollarning ham jasorat 

ko‘rsatishi,  haq  to‘lanib  buzulishi  kerak  bo‘lgan  yeri,  tomorqasi,  bog‘ini 

“Hukumat bizga suv olib keladi-yu, arzimagan chorbog‘imizga pul olamizmi”, 

deb,  bu  ham  kamlik  qilgandek,  bittasi  g‘unajinni,  ikkitasi  bittadan  qo‘yni 

---

 

880 

so‘yib,  uyini  buzgan  traktorchilarga  yedirib  yuborishi  va  yana  qanchadan-

qancha  shu  kabi  jonli  tasvirlar  orqali  yozuvchi  xalqning  qanday  ekanligini 

o‘qirmanga  ifodalab  bera  olgan.  Romanga  asos  bo‘lgan  voqelikning  davlat 

siyosati darajasida amalga oshirilganligi U. Yusupovning Stalin bilan telefon 

suhbati  orqali  ham  anglashimiz  mumkin.  Asarda  keltirilgan  majlis  va 

yig‘ilishlar  tasviri  orqali  yozuvchi  o‘zining  muhim  fikrlarini  va  davrning 

dolzarb masalalarini yoritish bilan birga shu majlislarni qahramonlar taqdiri 

bilan bog‘lagan holda uni o‘qiyotgan har bir kitobxonni asar muhitiga olib kira 

olgan. Siyosiy va tarixiy faktlar asarga mohirona singdirilganligidan kitobxon 

asarning hech bir joyida to‘xtamasdan o‘qiydi. Masalan, kanal qurilib bo‘lgach, 

U. Yusupovning muxbirlar iltimosiga ko‘ra matbuot konferensiyasi o‘tkazishi 

va bu konferensiyada Azizxon va Ikromjonlarning ham ishtirok etishi va u 

yerdagi  kanallar  o‘rtasidagi  qiyoslar  haqidagi  faktlar  va  qizg‘in  savol-

javoblarni  o‘qirman  o‘zini  Azizxonning  yonida  o‘tirib  majlisda  ishtirok 

etayotgandek his qiladi. Yozuvchining yana bir mahorati kitobxonda tug‘ilishi 

mumkin  bo‘lgan  har  qanday  savolga  javobni  asarning  o‘zida  aks  ettira 

olishida ko‘rinadi. Masalan, Butun dunyo tanigan kinorejissor Eyzenshteyn 

hammadan  ko‘p  yer  qazishda  jonbozlik  ko‘rsatgan  Do‘stmatovga  shunday 

savol beradi: “…siz oddiy bir dehqon odamsiz. Hammadan ko‘p yer qazishga, 

hammadan ko‘p tuproq tashib chiqishga sizni nima majbur qildi? Boshqalar 

qatori kunlik topshiriqni bir me’yorda bajarib yuraversangiz bo‘lmasmidi?..” 

Shu  savolga  Do‘stmatovning  javobi  kanalning  xalq  hayoti  uchun  qanchalik 

zarurligi  va  kanalga  bo‘lgan  ehtiyoj  bilan  birgalikda  qanchadan  qancha 

do‘stmatovlarning yuragidagi g‘urur, yonib turgan o‘tni ko‘rsatib bera olgan. 

“…Ota-bobolarim Norin bo‘yida yashashgan. Butun umr yelkalaridan obkash 

tushmagan. Eshikka yarim bo‘yra eni o‘sma ekkan bo‘lsalar shuni ham 

obkashda  suv  tashib  sug‘orishgan.  Hammamiz  daryo  bo‘yiga  tashna 

yashaganmiz…  Agar  boshqalardan  ko‘p  ishlayotgan  bo‘lsam,  bu 

sevinganimdan,  bolalarimning  rizqini  o‘ylaganimdan,  dalalarimga  suv 

chiqishiga quvonganimdan bo‘lsa, ajabmas. Mening-ku bitta jonim bor agar 

---

 

881 

o‘nta jonim bo‘lganida ham yurtga suv beraman deganga bag‘ishlavoraman…” 

Azizxon, Esh polvon, O‘sar polvon va Ali polvonlar orqali yozuvchi polvonlar 

hayoti,  kurashdagi  halollikni  ham  aks  ettirgan.  Kurashdagi  bu  tasvirlarni 

Tog‘ay  Murodning  “Yulduzlar  mangu  yonadi”  asarida  ham  uchratishimiz 

mumkin. Ali polvonning Esh polvonga aytgan maslahati zamirida yozuvchi 

Esh polvondek polvonning holdan toyishini kutib, so‘ng kurashga tushadigan 

ayrim polvonlarga kurash qoidalarini uqtirib ham o‘tgan. “…Men hech qachon 

arzon  obro‘  olishga  intilmaganman.  Yengilishiga  ko‘zim  yetgan  polvonning 

belini tutmayman. Chog‘im kelmaydigani bilan bellashaman. Eshitganmisan: 

osilsang  baland  dorga  osil,  degan  gapni.  Sen  boshqa,  men  boshqa.  Sen 

polvonning holdan toyganini qidirasan. Men kuchga to‘lganini. …Charchagan 

polvonni  yiqitish  mening  taomilimda  yo‘q…”Ali  polvonning  otasining 

maslahati orqali o‘zbekona tarbiyaning bir ko‘rinishi ham aks ettirilgan. “Ey 

nodon,ular  sendan  yiqiladigan  anoyi  polvonlardan  emas,  atayin  yiqilib 

berishgan.  Azbaroyi  oramizga  bitta  navqiron  polvon  kirsin,  deganlaridan 

shundoq  qilishgan.”  Trilogiyaning  qismlarini  Ikromjon  Usmonov  obrazi 

o‘zaro  bog‘lab  turadi.  Birinchi  kitobda  Ikromjon,  Jannat  xola  va  ularning 

arzanda farzandi Tursunboy haqida kichik lavhalar keltirilgan bo‘lsa, ikkinchi 

kitobda  esa  taqdir  charxpalagining  bir  ko‘zasi  oila  boshiga  singanligi  aks 

ettiriladi.  Birinchi  qismda  Azizxon  va  Tursunboyning  teng  yosh  ekanligi, 

ikkalasi  ham  oilada  bir  farzand  ekanligi  tasvirlanib  bir  muhitda  voyaga 

yetganligi kontrast tarzda tasvirlanib, bu tasvir asarning oxirigacha davom 

etgan.  Birinchi  qismning  o‘zidayoq  yozuvchi  bolalarning  o‘yin  jarayonida 

ularning  taqdiriga  ishora  qilib,  ikkinchi  kitobdagi  voqealar  rivojiga  urg‘u 

berib qo‘ygan. “Ummatali bir kuni uyiga kelsa, Azizxon Tursunboyni ostonaga 

yotqizib,  qorniga  “qilich”  tirab,  gapir  xoin,  deb  do‘q  uryapti.”  Romanning 

ikkinchi  qismida  bolalik  o‘yinidagi  xoin  asl  haqiqatga  aylanadi  va  ikkinchi 

qism syujeti shu motiv atrofida birlashtirilgan. “Hijron kunlarida” romanida 

urush yillari xalqimizning boshiga kelgan fojealar, front ortidagi og‘ir mehnat, 

qanchadan-qancha Do‘stmatovlardek polvonlarning uyiga qoraxat kelib aza 

---

 

882 

ochilsa,  yana  qanchadan-qancha  Ikromjonlar  yarim  jon  bo‘lib  qaytishi, 

qanchadan-qancha  Karimjonlar  garchi  urush  tugasada,  qayta  urushga 

safarbar  etilsada,  qanchadan-qancha  Xolmatjonlar  o‘lgan  buvisi  nomidan 

yozilgan xatlardan ilhomlanib urushda qahramonlik ko‘rsatishi,qanchadan-

qancha  Nizomjonlar  urushga  ketganlarning  o‘rnini  bildirmay  yangi  yerlar 

ochishi,  qanchadan-qancha  Dildorlarning  hijron  kechalarini  o‘tkazishi, 

qanchadan-qancha  Asroralarning  ayollik  nafosatini  erkaklardek  shijoatga 

almashuvi … aks ettirilgan. Bu tasvirlar orasidan Ikromjon va Jannat xolaning 

hayot yo‘li o‘zgacha mehr bilan yoritilgan. Ular to‘qqiz farzandning ota-onasi 

edi.  Ammo  ularning  taqdiriga  bitilgani  faqatgina  Tursunboy  edi.  Shu 

sababdan  bolani  shunday  tarbiya  qilishdiki,  bir  og‘iz  yomon  so‘z  aytishsa, 

xuddi  bolasidan  ayrilib  qoladigandek,  qo‘rqib,  ko‘zlaridagi  qorachiqdek 

asrashdi. Ammo oqibatda oson hayotga ko‘nikkan bola qiyin kundan oson yo‘l 

bilan chiqmoqchi bo‘lib, dunyoni o‘z qarichi bilan o‘lchadi. Bu qarich aksincha 

uning o‘z hayotini o‘lchagan edi. “Zirillama qishlog‘i bu tong uch voqeaning 

shohidi bo‘lib uyg‘ondi: Azizxon Sovet Ittifoqi Qahramoni, Tursunboy qochoq, 

o‘ttiz xo‘jalik naymanga ko‘chadi. Ikromjon bolasini mard bo‘ladi deb o‘ylardi, 

yuzini  yerga qaratadi deb hech o‘ylamagan edi. U Tursunboyni shunchalar 

yaxshi  ko‘rar  ediki,  Tursunboy  uning  ko‘rar  ko‘zi  edi.  Hatto  oyog‘ini 

kesayotganda  ham  bolasini  o‘ylagan,  o‘z  jonini  unutgan  ota  edi.  “Qirt-qirt 

kesyaptiyamki,  tentak  Tursunboyim  ko‘zimga  ko‘rinadi.  Xuddi  meni  kimga 

tashlab ketyapsan, deyayotganga o‘xshayveradi. Yo‘q yolg‘izimning toleyiga 

o‘lmadim omon qoldim.” Ammo Tursunboyning qochoq ekanligini eshitishi 

uning  butun  otalik  mehrini  qahrga  aylantirdi.  Hatto  “Bunaqa  o‘g‘lim  yo‘q! 

Befarzand  odamman!”  deya  farzandidan  kechdi.  Yor-do‘stlarining  yuziga 

qarolmay  qoldi.  Uy  ostonasidan  hatlab  ko‘chaga  chiqolmay  qoldi.  Hatto 

oshxona devoriga Tursunboyning loy chaplaganidan qolgan besh panjasining 

izini  ham  buzib,  uning  izini  ham  o‘z  uyidan  sidirib  tashladi.  Ammo  alami 

bosilmaganidan  sandal  ustida  turgan  Tursunboyning  suratiga  yig‘lagancha 

tikilib, suratning yuz tomoni bilan yog‘och oyog‘ining tizzasiga bir urib oynali 

---

 

883 

ramkani chil-chil sindirdi. Uning ichki iztirobini yozuvchi shunday mahorat 

bilan ta’riflaganki, kitobxon bu tuyg‘uni o‘z vujudida his qila oladi. “Sen uchun, 

sen uchun yaramas bola! Sen juvonmargni bolaligingda akalaring qatori dard 

olib  ketsa  bo‘lmasmidi!  Seni  opichlab  ko‘targan  otangning  bellari  qarsillab 

sinib ketsa bo‘lmasmidi! Qandoq qiladi, qandoq qiladi. Endi qandoq yashaydi! 

Sen juvormargni yaxshi yashasin, deb urush ko‘chalariga bir oyog‘ini tashlab 

keldi! Laxta-laxta qon yutdi. Muzlar ustida emaklab dushmanning yelkasidan 

bo‘g‘di!  Sen  juvonmarg  tug‘ilgan  kuningdan  boshlab  nimaiki  qilgan  bo‘lsa 

hammasi sen uchun, seni odam qilish uchun urindi. Har bir tomchi peshona 

teri  sen  juvonmargning  baxting  bo‘larmikan  deb  qilindi.  Mana 

mehnatlarining mukofoti! Ikromjon ich-ichidan, ovozini chiqarmay yig‘lardi. 

Yig‘lardi-yu  bu  bedavo  darddan  qutulish  yo‘lini  izlardi.  Bu  yo‘l  unga 

naymanga ko‘chishdek bo‘lib ko‘rindi. Qancha o‘zini ish band etishga harakat 

qilmasin,  Ikromjonning  yuragi  kuyardi.  “Ota  o‘z  bolasini  ming  marta  oq 

qilganda ham yuragining bir chekkasida shu bolaga atab ardoqlagan, uning 

kamolini ko‘rishga asragan mehrning zarralari yotadi. Bu zarralar vaqti-vaqti 

bilan alanga olib, yana so‘nadi. Hozir Ikromjon yigirma bir yil qalbidan nari 

ketkizmagan,  har  bir  daqiqasi  katta  umidlar  va’da  qilgan  niyatlari  bilan 

keyingi  bir  hafta  orasida  bolasini  olislarga  olib  ketgan,  porloq  niyatlarini 

kuydirib jizg‘anak qilgan hodisalar orasida o‘rtanardi. Ikromjonni bir narsa 

ko‘proq qiynardi.  

Nega shunday bo‘ldi? Nega uning bolasi qo‘rqoq chiqdi? 

U o‘ylab-o‘ylab o‘yiga yetolmasdi. 

Yemay yedirdi, kiymay kiydirdi… 

Ikromjonning birdan ko‘zlari ochilib ketdi. 

Ha, ha hamma gap ana shunda. Qo‘lini sovuq suvga urdirmadi. Og‘ir ish 

qildirmadi. Yig‘laganda qo‘shilib yig‘ladi. Kalishini ham yuvib qo‘yardi. Kasal 

paytida  ham  uni  tayloqdek  qilib  opichib  yurardi.  Betini  yuvganda  o‘zi  suv 

qo‘yib turardi… 

Ikromjon peshonasiga shatillatib bir tushirdi.  

---

 

884 

Jazangni tort, jazangni tort, Ikrom. Uni o‘zing shu ko‘yga solding. Endi 

ming yig‘la befoyda. Senga bu jazo kam! 

Ikromjon o‘g‘lining shu ko‘yga tushishini sira o‘zidan ko‘rmagan edi. 

Endi bunga iqror bo‘ldi. Iqror bo‘ldi-yu, alamiga chidolmay ingrab yubordi. 

Shunday iztiroblar girdobida qolgan kishini hech narsa bilan yupatib 

bo‘lmaydi.”  

 Oppoq bo‘lib otayotgan bir tongda ota o‘z bolasini o‘limda hukm qildi. 

Boshiga shuncha falokatlarni solgan nomard bola qani endi shu topda oldida 

bo‘lsa… O‘ldirardi! Qariligini harom qilgan, dunyoni ko‘ziga qorong‘u qilgan 

bolaning bahridan o‘tardi! U qanday bola boqdi o‘zi? O‘z boshiga balo qilib 

bola boqdi. Endi uni qo‘liga tushgan kuni it bolasidek o‘ldiradi. Shunday bo‘ldi 

ham,  Ikromjon  Tursunboyni  to‘qayda  uchratdi.  Uchratdi-yu  shuncha  qahr 

o‘rnini yana otalik mehri egalladi. Ikromjon bora solib uning bo‘yniga osildi. 

Ammo  onasining  o‘limini  to‘qaydagi  bo‘ridek  kuzatib  turganini  eshitgan 

Ikromjon ortiq chiday olmay qarshisida o‘tirgan bolasini yagona oyog‘i bilan 

tepib  yubordi.  Shu  kungacha  yuragini  tirnayotgan,  yig‘ilib  ketgan  so‘zlarni 

(xoin, qochoq, nomard, hezalak, iflos, it) aytishiga qaramasdan, uni insofga 

chorlamoqchi  bo‘ladi.  Bu  ham  otalik  mehrini  ko‘rsatadi.  Ayniqsa  tepkini 

bosgach  hamon  qamishlarni  qayirib  chopib  ketayotgan  o‘g‘lini  ko‘rgach 

“Xayriyat,  tegmabdi”  deyishi,  oradan  vaqt  o‘tib  uni  “bolam,  bolam”  deya 

qidirishidan kitobxon Ikromjonning qahri otalik mehri bilan aralashib uni o‘zi 

anglamagan holda ko‘ngil buyrug‘i bilan ish tutayotganligini tushunadi. Said 

Ahmad shu o‘rinda qochoqning taqdirini o‘z qalam bilan yorqin aks ettirgan. 

U “… ota diyoridan, ona mehridan, yor-birodarlari davrasidan olisda, chaqirsa 

ovoz  yetadigan  joyda  quvg‘in  bo‘lib,  olamdan  o‘tadi.”  Bu  ham  kamlik 

qilgandek  uning  qabrini  o‘t-alangalarda  qoldirdi.  Shu  o‘rinda  Ikromjon  va 

Jannat  xolaning  o‘zaro  munosabati,  bir-birini  avaylashi  zamonaviy 

adabiyotimiz  namoyondasi  U.  Hamdamning  “Ota”  romanidagi  Po‘latjon  va 

Yog‘dularning ham bir-birini asrashiga qiyoslasa bo‘ladi. Yana o‘xshash jihati 

shundaki, Ikromjon va Po‘latjonlarning otalik mehri bir-biridan qolishmaydi. 

---

 

885 

Ammo Ikromjonning irodasi o‘z farzandini o‘ldirishga yetmadi.  Po‘latjonda 

aksincha.  U.  Hamdamning  “Ota  “  romanida  tasavvufiy  ramzlar 

yashiringandek.  Jaloliddin  Rumiy  “Ichingdagi  ichingdadir”  asarida 

mohiyatdan so‘z ochib quyidagi savol-javobni keltiradi: 

Dediki: Onangni nechun o‘ldirding? 

Dedi: Unga yarashmagan bir ishni ko‘rdim.  

Dediki: Ammo onangni emas, yeti yot begonani o‘ldirsang bo‘lmasmidi? 

Dedi: Har kuni bittadan o‘ldiraymi? 

Mavlono bu yerda qilmishlarni berkitish emas, barchasiga asos nafsni 

(onani) jilovlash kerakligini uqtiradi.  

Po‘lat ota o‘z qizi Sevinchni o‘ldirgach, asarning hech bir o‘rnida qilgan 

ishidan  afsuslanishni  his  qilmaydi,  toki  Yodgorni  nikoh  bilan  tug‘ilganini 

eshitmaguncha.  

“Ufq”  romanida  yozuvchi  har  bir  qahramonga  ma’lum  bir  vazifa 

yuklagan.  Masalan,  har  gapiga  maqol  yoki  matal  qo‘shib  gapiradigan 

To‘lanboyga  xalq  og‘zaki  ijodi  durdonalarini  vaziyatga  moslab  aytish 

yuklatilgan.  Yozuvchi  qiyoslash-zidlash  usulidan  unumli  foydalana  olgan. 

Yuqorida aytib o‘tilganidek, Tursunboy va Azizxonni qiyoslagan bo‘lsa, asar 

davomida A’zamjon va Xolmatjonlarning manmanlik va kamtarlik fazilatlari, 

bir  o‘rinda  Ikromjonning  farzand  dog‘iga  kuyishi-yu,  shunday  bo‘lsada 

xalqiga qo‘lidan kelgancha yordam berib, hatto uyini bog‘cha qilishga ruxsat 

berishi, Inoyat (Jinoyat) oqsoqolning esa farzandini oq qilishi, xalqning og‘ir 

kunidan foydalanib, arzon narxda narsalarni sotib olib, dunyo boyligiga uchib, 

o‘zligini unutishi kabi tasvirlar orqali qora rang bo‘lmasa oq rangni his qilib 

bo‘lmasligini anglagan yozuvchi hayotning oq va qora tomonlarini kitobxonga 

yaqqol  aks  ettira  olgan.  Ikromjonni  yengilmaslik  timsolida  tasvirlagan 

yozuvchi asarning oxirida ham uning matonatini ko‘rsatib bera olgan. “O‘lish 

oson, o‘lib ketish oson. Yashash qiyin. O‘lish nomardning ham qo‘lidan keladi. 

Mard yashaydi... Ufqni naymanga olib kelamiz. Yo‘q, yo‘q naymanni ufqqa olib 

boramiz.”  Hatto  uning  oxirgi  so‘zlarida  ham,  yashashga,  yasharishga, 

---

 

886 

yangilikka intilish borligi har bir kitobxonga vasiyatdek bo‘lib qolgan. “Endi 

sen Ikromjon bo‘lib yasha! Hayotdan Ikromjonning haqini ol!” deya uni yangi 

marralarga chorlayveradi…