Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords:  “Alpomish”  dostoni,  Alpomish,  Boysariboy,  Yortiboy,  Qayqubod,  Ultontoz, 

Qaldirgʻoch epic, episodic image, poetic burden, ethnos, zakat. 

 

 

Xalq  dostonlari  qadimiyatning  buyuk  bir  ehsoni,  oʻzlari  yaratilgan 

davrning  umumiy  dunyoqarashi,  ayni  paytda  jonli  an’anaviy  ijod  va  ijro 

sharoitlarda xalq ruhining obyektiv holatini davrlararo ifodalab, mazmun shakl 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

550 

jihatdan  goh  kengayib,  goh  torayib  ajdodlardan  avlodlarga  ogʻzaki  ravishda 

dostonlar gultoji “Alpomish” xalqimiz yaratgan epik she’riyat namunalaridan 

biri, balki birinchisidir. 

“Alpomish” dostoni qahramonlik, mardlik, vatanparvarlik, turli elatlar va 

xalqlarning birodarligi, sevgi va sadoqat, oila mustahkamligi va urugʻ birligini 

kuylovchi ulkan eposdir. 

“Alpomish”  dostonida  xalqimizning  qahramonlik  haqidagi  ideallari, 

mardlik  tuygʻusi  yorqin  tasvirlangan.  Dostondagi  voqealar  qahramonlik, 

jasurlikni,  ulugʻlash,  mardlik  tuygʻulari  vatanparvarlik  gʻoyasi  bilan  uzviy 

bogʻlangandir. 

Dostondagi har bir obraz etnosning ma’lum ijtimoiy tabaqa yoki biror 

guruhining ramzi sifatida qad rostlab, ularning intilishlari, fikr oʻylari, taqdirini 

ham ifodalaydi. 

Biz  bilamizki,  doston  bosh  qahramonlari  Alpomish  va  Barchinoydir. 

Qolgan  obrazlar  bosh  qahramonlar  atrofida  sodir  boʻlayotgan  voqealarda 

ishtirok  etadi  va  bular  epizodik  obrazlar  hisoblanadi.  Xoʻsh,  unda  epizodik 

obraz  nima?  Epizodik  obraz  asarning  makrostrukturasida  yanada  kamroq 

ishtirok  etadigan  shaxslar  epizodik  obrazlar  hisoblanadi.  Epizodik  obrazlar 

asosiy  qahramon  tabiatidagi  muhim  xususiyatlatlarni  ishonarli  yoritishga 

xizmat qiladilar. Alpomish dostonidagi obrazlar Suqsuroy, Qaldirgʻoch, Tovka 

Oyim,  Yortiboy,  Qayqubod,  Ultontoz  va  boshqalar.  Endi  bu  obrazlarning 

ba’zilariga  toʻxtalib  oʻtsak:  Qayqubod  -  oqkoʻngil,  sodda,  shu  bilan  birga 

qoʻlidan har ish keladigan, oʻta topqir shaxs. Asarda Qayqubodning oʻgʻirlikka 

boorish  epizodi  xarakterlidir.  Bunda  umrida  hech  mahal  oʻgʻirlik  qilmagan 

sofdil Qayqubodga samimiyat, uning holiga achinish tuygʻulari ifodalanadi: 

Koʻzida toʻktirib selob nurini, 

Ukasini yiqay Joltong pirini, 

Oh urganda xasta koʻnglin ushladi, 

Gʻanimga duch boʻlmay sirim foshladi. 

---

 

551 

Asardagi  yana  bir  epizodik  obraz  Ultontoz.  Ultontoz  -  xalq  manfaati 

uchun  qaygʻurmaydigan,  qoʻngʻirot  urugʻiga  gʻamxoʻrlik  qilmaydigan  zolim 

shaxs. U har qanday yaramas va iflos ishlarni qilishga tayyor “pastkash inson” 

sifatida gavdalangan. 

Dostonda Barchin obrazini toʻldirib keluvchi epizodik obraz Qaldirgʻoch. 

Qaldirgʻoch Boyboʻri yashirib qoʻygan xatni topib, akasiga ma’lum qilish epizod 

bilan dostonga kirib keladi. Qaldirgʻochning ichki olami uning yangasi Barchin, 

jiyani  Yodgor  va  akasi  Alpomishga  mehribonchiligi  dostonnning  ikkinchi 

qismida yanada yorqinroq koʻrsatilgan  

Dostonda yana Toychaxon, Surxayil kampir, Bodom bikach, Koʻkaldosh 

va qolgan toʻqson qalmoq obrazi yaratilganki, bularning har biri asar syujeti va 

kompazitsiyasida  muayyan  estetik  maqsadni  ochishda  kata  oʻrin  tutadi.  Bu 

obrazlar  voqealarning  rivojlanishi  bilan  birga  oʻsib  boradi  va  har  bir  obraz 

oʻziga xos xususiyatni gavdalantiradi. 

Hakimbekning aql va farosati tufayli yuz bergan zakot masalasidan soʻng 

aka  –  ukalar  oʻrtasiga  sovuqchilik  tushadi.  Ne  maqsadda  soʻralgan  zakotga 

tushunmagan uka akadan ranjidi. Boysari oʻz eliga maslahat soldi: 

Oh urganda koʻzdan oqar selob yosh, 

Maslahat ber oʻn mingli uyli qarindosh. 

Barchinoyim boʻy yetgandir qalamqosh, 

Zolim bilan hargiz boʻlmanglar yoʻldosh. 

Qoʻngʻirot elidan molga zakot kelibti, 

Maslahat ber, oʻn mingli uyli qarindosh. 

“Shu  turgan  xaloyiqlardan  xech  bir  sado  chiqmadi.  Shu  majlisda  bir 

Yortiboy  degan  oqsoqol  bor  edi.  Majlisi  kun  boʻlsa  toʻrdan  joy  tegmay, 

boʻsagʻaning  oldida  kovushga  joy  bermay  kovush  bilan  aralashib,  it  yiqilish 

boʻlib, poyga betda yotar edi. Toʻrda oʻtirgan kattaman deb yurganlarning hech 

biridan gap, sazo chiqmagandan keyin poyga betdan Yortiboy oʻrnidan turib, 

maslahat shulda” – deb: 

“Maslahat bermaymiz Boysariboyga, 

---

 

552 

Osilmaymiz Boyboʻrining dorida, 

Biring aka, biring uka, Boysari, 

Maslahatni, shoxim, oʻzing bilasan …”  

Yortiboy  tomonidan  aytilgan  bu  soʻzlar  Qoʻngʻirot  elining  katta  – 

kichigiga ma’qul tushgandan soʻng, Boysari ketishga qaror qildi. Ana shunda 

Yortiboy Qoʻngʻirot elining, ya’ni xalqning tili boʻldi.  

“Ushbu damning damligini dam dema, 

Boshing eson, davlatingni kam dema, 

Sen ketar boʻlsang, Qalmoq yurtiga, 

Bul elatni qolar deb ham gʻam yema …”  

Shu “maslahat” dan soʻng Qoʻngʻirot eli Boysari boshchiligida Kashalga 

keldi. Vaholanki, Kashalga kelgandan soʻng ham Qoʻngʻirot eli begona yurt bilan 

singishib ketolmadi. Ularning bu xalq bilan singishib ketish muammosi Barchin 

bilan xal boʻlardi. Barchinni soʻrab kelgan qalmoqlarga ne deb javob berishni 

bilmagan  Boysari,  yana  Qoʻngʻirot  eliga  maslahat  soldi.  Yana  Boysarining 

maslahatchisi Yortiboy boʻldi. 

“Bul alplarni kuyov qilib olamiz, 

Muna elda toza erkin boʻlamiz, 

Bolalarni togʻa jiyan qilamiz, 

Chin bermasang ikki boshdan oʻlamiz …” 

Ketishga  birgina  zakotni  bahona  qilib,  koʻchib  xato  qilganini  tan 

ololmagan Boysari Toychixon tomonidan taqdim etilgan tuhfalarni qabul qilib 

ogʻzi bogʻliq holda qoldi. Boysarining ogʻzini bogʻlagan tuhfalar bu Yortiboyning 

maslahatlari edi.  

Asardagi har bir obraz ma’lum bir vazifani bajaradi. Yortiboy obrazi asar 

strukturasini  yuqorisida  turuvchi  obraz.  Yortiboy  asl  voqealarni 

boshlanmasidir. Yortiboy obrazi ham epizodik obrazi boʻlishiga qaramasdan 

doston  voqealarini  tubdan  oʻzgartirib  yuboradi.  Doston  voqealarini  tubdan 

oʻzgartirib  yuboradigan  darajada  boʻlgan  inson  oʻzi  qanday  shaxs  edi? 

Shomirza Turdimov “ Etnos va epos “ asarida: “Yortiboy yarimta shaxs ham 

---

 

553 

emas. Yorti – 0,25 yarimning yarmi “ – degan fikrni keltirib oʻtgan. U “ Maslahat 

bermaymiz  Boysariga,  osilmaymiz  Boyboʻrining  doriga  …”  deb  oʻzining  tor 

qarashlaridagi  sarqit  fikrlarni  “maslahat”  deb  berdi.  Xususan,  Yortiboy 

keltirgan  har  ikkala  maslahatida  xam  Boysarining  ikkilanishlariga  barham 

beradigan gaplarni aytdi. Shundan bilishimiz mumkinki, uning gaplari oʻzining 

harakterini  ochib  beradi.  Ya’ni,  oʻz  manfaatlarini  oʻylaydigan,  oʻz  manfaati 

yoʻlida hech narsadan qaytmaydigan obrazdir. E’tibor bersak, birinchi nutqida 

paytdan foydalanib oʻzini yaxshi koʻrsatishga urinadi. Keyinchalik ham oʻzining 

erkin  boʻlishi  uchun  ovulidagi  qizni  begonalar  qoʻliga  berishgacha  tayyor 

boʻlgan tuban kimsa qiyofasida shakllangan. Yortiboy uchun or – nomus, millat 

va vatan, kelajak nasl taqdiri tushunchalari begona. Uning joni tinch, qorni toʻq, 

oyogʻi uzangida boʻlsa kifoya. Yortiboyning Barchinni alplarga berib, evaziga 

“Muna  elda  toza  erkin  boʻlamiz  “  deyishi  oʻzining  qanchalik  tuban  kimsa 

ekanligini koʻrsatib bergan. Oʻn ming uyli qoʻngirot elining ajralishiga, begona 

yurtda  biyning  qizining  talash  boʻlishiga,  Alpomishning  yetti  yil  zindonda 

yotishiga  ham  mana  shu  Yortiboy  sababchi.  Yortiboyni  xalq  ichidagi  “Ichki 

dushman” ya’ni koʻzga koʻrinmas dushman desa toʻgʻri boʻlar. Alpomish mana 

shu dushman qarshisida ojiz qoldi. Mana shu dushman sabab Qoʻngʻirot taxti 

egasiz qolib, Ultontoz taxtga chiqdi. Asar voqealarinining oʻzanini oʻzgartirib 

yuborgan shaxs. 

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Alpomish dostoni badiiy jihatdan 

eng mukammal asarlardan biri. Fozil Yoʻldosh oʻgʻli asrdagi voqealarni bayon 

qilishga shoshilmaydi. Har bir lavha ishtirokchisining tashqi qiyofasi va ichki 

dunyosini,  voqea  hodisalarni  izchil  tasvirlaydi.  Qahramonning  xatti  - 

harakatlarini dalillashga alohida urgʻu beradi. Xuddi shunday oʻrinni Yortiboy 

timsolida  koʻrib  oʻtdik.  Uning  dostondagi  oʻrni  bir  qarashda  oddiy 

tuyulganday  goʻyo,  biroq  nega  Boysarining  gapiga  hech  kim  javob 

qaytarmaganda  poyga  betda  it  yiqilish  boʻlgan  shu  obraz  javob  bergani 

barchamizni  oʻylantiradigan  hodisa.  Yortiboy  obrazi  orqali  bu  oʻrinda 

---

 

554 

choʻrtkesarlik  va  hozirjavoblikni  koʻrishimiz  mumkin.  Yortiboy  epizodik 

obraz boʻlishiga qaramay, asar tizginini ushlab turgan qahramondir. 

Yortiboy  xalq  tomonidan  yaratilgan  toʻqima  obrazdir.  Har  bir  badiiy 

asardagi  shaxs  shunchaki yaratilmaydi. Ularning prototipi boʻlgan insonlar 

xalq  ichida  yashaydiki,  mana  shunday  obrazlar  yaratiladi.  Uni  yaratishdan 

koʻzlangan asosiy maqsad qadimdan to bugungi kunga qadar odamlar orasida 

yashayotgan  “Yortiboylar”  borligi  hamda  ular  oʻzining  “dono”  maslahatlari 

bilan insonlar hayotiga ta’sir koʻrsatib kelayotganligidir. Badiiy asar yaratilar 

ekan, u insonlarga estetik zavq berish va hayotdagi voqealardan toʻgʻri xulosa 

chiqarishga undashdir.