|
darajada nozik tuyg‘u, ulkan badiiy kechinma va shoir Mirtemir tabiatiga
xos xarakterlar ochib berilgan.
Shahar uzra yog‘ilardi qor,
Tuyar edik muz nafasini.
Uzoqlarda kezardi bahor,
Biz yoʻqotib qoʻyganda seni.
Yig‘ilishdik. Jiddiy va mahzun –
Ulg‘ayganin sezdim doʻstlarni.
Kuy oqardi g‘am kabi uzun,
Qoʻzg‘atgancha dilda hislarni.
Dafndan soʻng qaytdik bukchayib,
Ezar edi koʻrinmas tobut.
Qor suvida yuzlarni chayib
Shivirladik: yurak, yodda tut!
Oʻzbekiston xalq shoiri, Hamza nomidagi Oʻzbekiston Davlat mukofoti,
Berdaq nomidagi Qoraqalpog‘iston Davlat mukofoti laureati, «Buyuk xizmatlari
uchun» ordeni sohibi Mirtemir Tursunov 1910-yil 30 mayda Turkiston
shahrining Iqon qishlog‘ida tug‘ilgan. Adib Mirtemir oʻzining «SHu’lalar
qoʻynida» nomli ilk she’rlar toʻplami orqali milliy oʻzbek she’riyati uchun yangi
janr — sochma (nasriy she’r) janrini olib kirgan boʻlsa, «Surat» nomli lirik
qissasi bilan 60—70-yillarda oʻzbek she’riyatida doston janriga e’tiborning
kuchayishi va lirik doston janrining kamol topishiga katta ta’sir koʻrsatgan.
Mana shunday xizmatlari va shogirdlariga boʻlgan cheksiz hurmati va dilgirligi
uchun ularning ehtiromiga sazovor boʻlgan Mirtemir vafotiga atab yozilgan
she’rning yuqoridagi baytlari voqealar rivoji sifatida namoyon qilinadi. Bu
voqea qish, sovuq va qahraton paytda sodir boʻlgani haqida ma’lumot beriladi.
Shoir oʻlimi shogirdlarni nechog‘lik iztirobga solgani, otasiz qolgan boladek
tezda ulg‘ayib qolishgani, hayotning azob-uqubatlarini tatib koʻrishgani
yuqoridagi baytlarda tasvirlansa, keyingi baytlarda esa aytilmoqchi asosiy fikr
yuzaga chiqadi. Oldingilari oʻquvchini she’rdagi kuyunish va motam ruhiga
solish vazifasini bajarib beradi.
Shunda kimdir, kim u, esda yoʻq,
Dedi g‘amgin egganicha bosh:
“Tobutini koʻtargan chog‘im
Qabog‘ida koʻrdim tomchi yosh.
383
Oh, doʻstlarim, yuragim sezdi –
U kuzatar edi bizlarni.
Qaboqda yosh, u yig‘lar edi,
Qiynab qoʻydim deya sizlarni”.
She’rninng soʻnggi, ya’ni “Qaboqda yosh, u yig‘lar edi, Qiynab qoʻydim deya
sizlarni” misralariga nazar tashlasak, hatto sizlar tobutimni koʻtarib, aziyat
chekdingiz, sizlarni qiynab qoʻydim deya muloyimlik qilishi Ustoz
Mirtemirning qanchalar odamoxunligi, shogirdlariga qay darajada
mehribonligi, uning hilm tabiati haqida bilib olishga imkon beradi. Tarixiy
shaxs xarakterini ochib berishda tarixiy reallikdan unumli foydalaniladi.
Filologiya fanlari doktori, professor Y.Solijonovning ta’kidlashicha, she’rda
keltirilgan fikrlar haqiqatan ham rost va chindir. Mirtemir Tursunov hayotda
ham oʻz yaqinlari hamda shogirdlariga nisbatan samimiy ekani, ularga qoʻlidan
kelgancha yordam berishi bor gap.
Aytish mumkinki, yozuvchi har qancha mahoratli boʻlmasin, boshqa
millatdan chiqqan mashhur shaxslar haqida mukammal badiiy asar yoza olishi
mushkul. Chunki, har bir millatgagina xos boʻlgan nozik tushunchalarni, aqida
va qarashlarni faqat oʻsha millatning vakiligina anglay oladi, yurakdan his etadi.
Biroq mahoratli shoir Xurshid Davron bunday vazifaga ham qoʻl urdi va buni
katta mahorat bilan amalga oshirdi. Uning “Lorka oʻlimi”, “V.G.Yan xotirasiga”,
“Vareshchagin” va boshqa koʻplab she’rlari shular jumlasidandir. Bularning
ichida shoirning “Lorka oʻlimi” [2, 51-bet] she’ri diqqatga sazovordir. Chunki
qalamga olingan shaxs ispan ozodlik harakati faollaridan biri Federiko Garsiya
Lorka haqida yozilgan. Ushbu she’r ham oʻzgachalik hamda she’rning
boshlanish pallasidan Xurshid Davronga xos ravishda chiroyli va jumboqli
satrlar bilan boshlanadi.
Uni tongga tirab otdilar…
U yiqildi,
Soʻng yana turdi
Va yoshgina,
Bukri bir askar
Qoʻndoq bilan boshiga urdi.
U jon berdi…
Askarlar esa
SHosha- pisha ortga qaytdilar,
SHarob ichib mungli qoʻshiqni
Tun sukutin buzib aytdilar.
E’tiborli jihati shundaki, ilk misraning oʻziyoq oʻquvchi ongida urush
davrini jonlantiradi. Uning vaxshati va zug‘umini bor boʻyicha ochib berishga
384
uruniladi. Ijodkorning mahorati esa “ tongga tirab” jumlasida namoyon boʻladi.
Balki boshqa shoir boʻlganda “Uni sahar payti otdilar” yoki “Uni quyosh
chiqqach otdilar ” deyishi ham mumkin edi. Biroq Xurshid Davron oʻz
an’anasiga sodiq qoldi va jumlaga birozgina sirlilik boʻyog‘idan qoʻshadi. Bu
bilan muallif tarixiy faktni badiiy toʻqima yordamida real borliqdan badiiy
olamga olib kiradi.
Toʻg‘ri, badiiy toʻqima ijodkor xayolida paydo boʻladi, lekin unda
haqiqatda yoʻq narsalar yozilmaydi, balki mavjudlikka sentemental ruh kirgizib
aks ettirishni nazarda tutamiz. Tasvirlanayotgan bosh g‘oya, shaxs, hodisalarni
harakatga kelishiga, voqealar rivojini izchilligi hamda mantiqiyligiga ta’sir
oʻtkazish uchun xizmat qilishi ham bor gap.
Misralardagi “yoshgina, bukri bir askar” satri ham balki toʻqimalardan
holi (bukri) emasdir?! Ammo muallif yoshgina hamda bukri soʻzlariga sirlilik
yashirgan. Yosh boʻlishiga qaramay urush, jang uni ham jismoniy ham ma’naviy
bukri qilib qoʻygani, shu sababli ham u chalajon holdagi oʻz vatandoshini
qoʻndoq bilan urmoqda. Keying urg‘uni mungli qoʻshiq jumlasi oladi. Bu esa
yosh askarlarning naqadar xorigani va jang ularning tinka- madorini quritgani
yoritiladi.
Bu qoʻshiqda bulutni yorgan
Hilol choʻqqi uzra porlardi,
Bu qoʻshiq qor ostida yotgan
Chechaklarni boʻzlab chorlardi.
Keyingi misralarda qoʻshiq nima haqidaligi ham sirlilik asnosida bayon
qilinadi. She’rning yozilgan sanasini (1986- yil) e’tiborga olsak, davr siyosati,
“ozodlik” haqidagi qarashlar hamda fikrlarning “tomog‘idan olinishi” bunga
sabab boʻlishi mumkin. Baytdagi “bulutni yorgan hilol porlash”i, “qor ostida
yotgan chechaklarni boʻzlab chorlash”i misralarida jabr-zulm va
adolatsizliklarga qarshi chiqish vaqti yetganiga da’vat yashiringan. Biroq fojia
bu qoʻshiqning qoʻshiq boʻlib qolib ketanida ekani tasvirini ham sezish mumkin
she’rdan.
Nihoyat, kuliminatsiya, ya’ni she’rning portlovchi va asosiy g‘oya
tashuvchi qismi soʻnggi baytda beriladi.
Qoʻshiq kuylab,
Tuyib alamni,
Yosh askarlar sarmast edilar,
Shu qoʻshiqni yozgan odamni
Otganlarin bilmas edilar…
385
Xalqining ozodligi yoʻlida kurashayotgan, uning ahvolidan kuyungan, oʻzi
ham ana shu xalq orasidan chiqqan yosh askarlar alamlaridan kuyib
aytayotgan oʻsha qoʻshiqni yozgan insonni oʻz qoʻllari bilan otib tashlashgan
edi. Bu esa xalq, millat fojiasiki, oʻz ildiziga bolta urmoq bilan teng. Xurshid
Davron mana shu kechinmani oʻzidan oʻtkaza oldi va buning maxsulini
yuqoridagi fikrlarda tahlil qilib oʻtildi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
