Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: national color, credo, landscape, portrait, spirituality.

 

 

 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

293 

“Men adabiyotni qismatim deb allaqachon aytib qoʻyganman. Buni oʻzim 

bilaman.  Olloh  biladi”  deya  oʻzbek  adabiyot  maydoniga  dadil  kirib  kelgan 

Shukur  Xolmirzayevning  ijodi  oʻrganilsa  arziydigan  mavzudir.  U  talabalik 

yillaridan  iste’dodini  tirishqoqlik  bilan  parvarish  etdi.  Oʻnlab  hikoyalar,  "Oq 

otli", " Toʻlqinlar" deya atalgan bir emas, ikki qissasi aynan shu davrda yaratildi. 

Tanqidchilik ushbu asarlarni xayrixohlik bilan kutib oldi. Abdulla Qahhorning 

yosh  yozuvchi  haqidagi  iliq  fikrlari,  Matyoqub  Qoʻshjonovning  matbuotdagi 

umidbaxsh  mulohazalari  kitobxonlar  e’tirofini  mustahkamladi.  Yigirma  besh 

yoshga kirgan yozuvchi "Oʻn sakkizga kirmagan kim bor? " qissasi bilan adabiy 

jarayondan  oʻz  oʻrnini  olishga  chogʻlanganligini  koʻrsatdi.  Qissa  yoshlar, 

ayniqsa, talabalar ichida keng  bahslarga sabab boʻldi.  Tanqidchilar u haqida 

mulohaza qildilar. Bu qissadan soʻng Shukur Xolmirzayev uzoq yillar hikoya 

janrida  ijod  qildi.  Uning  "Olis  yulduzlar  ostida  ",  "Hayot  abadiy",  "Ogʻir  tosh 

koʻchsa","Bodom qishda gulladi " singari toʻplamlarga kirgan hikoyalari oʻzbek 

hikoyachiligini yangi bosqichga koʻtardi. Yozuvchi qahramonlarni faqat yaxshi 

yoki  yomonga  ajratish  tamoyilidan  voz  kechdi.  Ziddiyatli,  ruhiy  olami 

koʻpqatlamli,kezi  kelganda,  tuzumga  nisbatan  keskin  tanqidiy  munosabatda 

boʻla oluvchi, milliy tabiati yorqin, mushohadasi oʻtkir qahramonlar yaratdi.  

Shukur Xolmirzayevning 70-80 yillari yozgan hikoyalari qahramonlari 

dunyoqarashlaridagi  oʻzgarishlarning  yangi  jihatlari  bilan  ajralib  turadi.  Bu 

qahramonlarning  aksari  (masalan,  "Ot  egasi  "  dagi  Inod,  "Ogʻir  tosh 

koʻchsa"dagi Eson ) hayotiy jarayonlarni qanday boʻlsa, shundayligicha emas, 

qayta tahlildan oʻtkazib, mustaqil baholay oladigan; milliy, ma’naviy, madaniy 

qadriyatlarga  yangicha  nazar  tashlovchi,  ilgʻor  tafakkur tufayli jamiyatning 

ayrim noma’qulchiliklariga manfiy munosabat bildirguvchi kishilardir. Jamiyat, 

vaziyat yoxud sharoit unga ma’qul deb tiqishtirayotgan tartibot yoki yashash 

me’yorini  rad  etish,  yoki  hech  boʻlmaganda,  oʻziga,  vujudidagi  ikkinchi 

"men"ning  noroziligini  ma’lum  qilish  yozuvchi  qahramonlarining  yetakchi 

belgilaridandir.  Choʻlpon  va  Abdulla  Qahhorning  ayrim  asarlarini  hisobga 

olmaganda, oʻzbek hikoyachiligida uzoq vaqt tashviqiylik hukm surganini, 60-

---

 

294 

yillarning  oʻrtalaridan  esa  sekin  -sekin  uning  oʻrnini  badiiy  tahlil  egallay 

boshlaganini tadqiqotlardan bilishimiz mumkin. 

Bu  jarayonda  Shukur  Xolmirzayev  personajlari  oʻzbek  hikoyachiligida 

qahramonning, ayniqsa, oʻz-oʻzidan qoniqmaslik va oʻzini chuqurroq anglashga 

intilish ruhini mustahkamladi. Shu ma’noda adib oʻz qahramonlarining ijtimoiy 

turmushdagi  harakatlarini  emas,  balki  ularning  aql-zakovatini  tasvirlashni 

asosiy  maqsad  qilib  qoʻydi.  Adib  tushunchasiga  koʻra,  aql-zakovat 

qahramonning mehvaridir. Shu sababdan yozuvchini qahramon bajarayotgan 

ishlar, asarga asos qilib olingan voqea natijasidan koʻra, shu voqea va natijaga 

munosabatdagi qahramon zakiyligining ochilish jarayonlari koʻproq qiziqtiradi. 

Bunday hollarda Shukur Xolmirzayevning ayrim hikoyalari va undagi badiiy 

qahramonlar  xarakteri  nainki  kitobxon  yoki  tanqidchi  qalbida,  hatto  ba’zan 

asar  muallifining  oʻzida  ham  aniq  qaror  topmagan  bahsli  munosabat 

uygʻotgandek tasavvur qoldiradi. Xususan, " Qadimda boʻlgan ekan " hikoyasi 

haqida  shu  fikrni  aytish  mumkin.  Haydovchi  yigit  Oʻsar  qalbidagi  cheksiz 

ikkilanishlar  -  oʻz  qalbini  taftish  etish,  ichki  dunyodagi  beqarorlik,  qadim-u 

hozir, oʻzi-yu xotiniga qarashlarining ayqash - uyqash boʻlib ketishi natijasida 

momosini olis joylarga eltib qoldirishi va keyin vujudidan oʻtgan ruhiy azoblar 

jarayoni  ana  shunday  -  qahramonning  oʻz-oʻzini  anglamoq  yoʻlidagi 

urinishlaridir. 

60-yillardan  oʻzbek  hikoyachiligida  katta  oʻzgarishlar  sodir  boʻlgani, 

ma’naviyat  muammolariga  e’tibor  kuchaygani,  hikoyada  lirik  ruh 

chuqurlashganini  Oʻtkir  Hoshimov,  Shukur  Xolmirzayev  kabi  ijodkorlarning 

asarlaridan  sezish  qiyin  emas.  Hikoyachilikda  Abdulla  Qodiriy  va  Abdulla 

Qahhorlarning  an’analarini  yangi  bosqichga  koʻtarishda  Shukur 

Xolmirzayevning  beqiyos  oʻrni  bor.  U  Qodiriyning  tabiatni  jonlantirib 

tasvirlash  an’analarini  rivojlantirdi.  Abdulla  Qahhordan  esa  soʻz  tejash, 

detallarga katta ma’nolar yuklash qahramon ruhiyatida kechayotgan ziddiyat, 

toʻqnashuvlarni  sodda  va  hayotiy  qilib  ixcham  tasvirlash,  dialoglardan  jonli 

manzara  yaratish  sirlarini  oʻrgandi.  Shukur  Xolmirzayevning  oʻzi  bu  haqida 

---

 

295 

"Yoshlik " jurnalining "Yozuvchi - tanqidchi suhbati " ruknida adabiyotshunos 

olim  Umarali  Normatov  bilan  e’lon  qilingan  (1987-yil,  jurnalning  3  -  soni  ) 

"Ustoz ibrati" sarlavhasi ostidagi suhbatda ham bayon etgan. Suhbatda Shukur 

Xolmirzayev  oʻzining  "Toʻlqinlar  "  qissasi  Abdulla  Qahhorning  nazariga 

tushgani,  lekin  asarning  nomini  oʻylab  koʻrish  kerakligi  haqidagi  fikrlari 

yozilgan maktubni olganini va "soʻz zargari"(Shukur Xolmirzayev ta’rifi)ning 

ushbu e’tirozni inobatga olgan holda qissani "Yosh gvardiya" nashriyoti qayta 

chop  etganda  (yozuvchi  asarlarini  qayta  chop  etilishini  xohlamagan)  "Bukri 

tol" nomi bilan e’lon qilgani haqidagi xotiralarni yozadi. 

Har  bir  yozuvchining  oʻziga  xos  ijodiy  maslagi  boʻladi.  Shukur 

Xolmirzayevda  bu  maslak  -  tabiat.  Uning  qahramonlari  oʻzini,  oʻz  qalbini 

chuqurroq anglashi uchun tabiat bamisoli Ilohiy kuch vazifasini oʻtaydi. Shukur 

Xolmirzayev  hikoyalarining  mehvari  inson  va  tabiat  atalmish  ikki  cheksiz 

dunyo uygʻunligiga tayanadi. Buni shu "Hayot abadiy " toʻplamidagi tabiatga 

yovuzlarcha  munosabatda  boʻlayotgan  gʻaddor  kimsa  qiyofasi  aks  ettirilgan 

"Jarga uchgan odam" ; ne-ne azob-uqubatlarga qolib, eshakda qorlarga botib, 

togʻdagi  och  kakliklarga  don  olib  boruvchi  fidoyi  maktab  oʻqituvchisi  Ehson 

bilan uning butkul teskarisi, mehmonlarga damlanajak oshga ana shu kakliklar 

goʻshtidan bosish payida yurgan sovxoz direktori - Eshquvvatovning basharasi 

ochib tashlangan "Kulgan bilan kuldirgan" ; tabiatdan bebahra yashash, uni his 

etmaslik, 

unga 

hamnafas 

boʻlolmaslik, 

insonning 

tuygʻularini 

oʻtmaslashtiribgina  qolmay,  ayni  vaqtda,  notavon  qilib  qoʻyishi  mumkinligi 

falsafasi ifodalangan "Oy yorugʻida" hikoyasida koʻrishimiz mumkin. 

"Hayot abadiy " toʻplamida "Ora yoʻl " singari Kafka uslubidagi monolog 

-  hikoyalar  ham  borki,  ular  bir  qaraganda,  yoʻl  ocherki  yoki  Vatan  haqidagi 

ommabop tarixiy esse taassurotini qoldiradi, aslida, unday emas. " Ora yoʻl " 

hikoyasi chuqur milliylik ruhi bilan sugʻorilgan, Vatan tarixi manzaralari badiiy 

yoʻsinda ochib berilgan, tarix bilan bugunni bogʻlab turgan millatparvar lirik 

qahramon  dunyosi  aks  ettirilgan  va  oʻzbek  hikoyachiligining  janr 

imkoniyatlarini kengaytirgan asardir.  

---

 

296 

Bu  hikoyadan  biz  Eski  Termiz  vayronalari,  shu  atrofdagi  kushonlar 

davrida qurilgan ikki ming yillik tarixga ega butparastlar ibodatxonasi, budda 

haykali  qoldiqlari,  bu  oʻlkaga  qadimgi  yunon  san’atining  ta’siri,  Surxon  - 

Qadimiy Baqtriya haqida mushohadalar yurituvchi, oʻtmishni qalbiga jo aylab, 

bizga zamondosh boʻlib yashayotgan, tarixi bilan haqli ravishda gʻururlanuvchi 

qahramonning ruhiy dunyosiga oshno boʻlamiz. Xolmirzayevning hikoyalarida, 

umuman, Surxon vohasining betakror manzaralari, tabiati, bu togʻlar yurtining 

togʻlar  qadar  koʻksi  va  gʻururi  baland,  tanti,  ba’zan  dagʻal,  lekin  bagʻrikeng 

kishilari bilan uchrashamiz.  

Xolmirzayev  hikoyalarining  aksar  qismi  ma’naviy  -  axloqiy 

muammolarga  bagʻishlangan.  "Olam  tortishish  qonuni  "  hikoyasi  ham  shu 

yoʻnalishda. Hikoyada deyarli butun umr oʻzini oʻzi aldab kelgan, yashashning 

ma’nosini  kazo-kazo  doʻstlar,  tanishlar  orttirish-u,  buni  oʻzgalarga  koʻz-koʻz 

etishdan  iborat  deb  bilgan  Husan  aka  qiyofasi  tasvirlanadi.  Uning  fe’li  shu 

darajaga  borib  yetganki,  hatto  jigargoʻshasini  soʻnggi  yoʻlga  kuzatyotganda 

ham bu fe’lidan voz kechmaydi. Shu oʻrinda biz yozuvchining foje kulgi yoki 

kulgili fojia yasash ustasi ekaniga guvoh boʻlamiz. 

80-yillarning oʻrtalarida "Bodom qishda gulladi" toʻplamini e’lon qilgan 

va toʻplamni shartli ravishda Togʻ, Dasht, Qishloq, Shahar hikoyalari deb toʻrt 

faslga  boʻlgan.  Yozuvchi  qahramonlari  ham,  asosan,  shu  toʻrt  manzilda 

yashaydilar. Biroq bular manzillar, xolos . Asarda uning oʻz yuki boʻlsa-da, gap 

faqat  manzilda  emas.  Asosiy  gap  shu  manzillarda  harakat  qilayotganlarning 

dardi,  tashvishi,  orzu-armoni  bilan  bogʻliq  boʻlgan  oʻzbekning  -  millatning 

muammolarida. Toʻplam 1966-yilda yozilgan "Yovvoyi gul" hikoyasidan tortib, 

undan  salkam  20  yil  keyin  yozilgan  "Bodom  qishda  gulladi  "  hikoyasigacha 

yaratilgan asarlarni qamrab oladi. "Yovvoyi gul"da shaharda gazetada oddiy 

muharrir (korrektor) boʻlib ishlayotgan, umrining toʻrt yilini shaharda oʻtkazib, 

katta yozuvchi boʻlish ishtiyoqida yongan Vosit ismli qahramonga duch kelamiz. 

Qahramon  oʻz  qobiliyatidan  bexabar,  orzu  esa  chegarasiz.  Adib  oʻtkinchi 

havaslar  bilan  emas,  orzuga  munosablik  bilangina  hayotda  haqiqiy  oʻrinni 

---

 

297 

topish mumkin degan xulosa chiqaradi. Togʻdan keltirilgan oddiygina yovvoyi 

gul  Vositning  koʻzlarini  ochadi,  oʻzini  anglashga  yordam  beradi.  1975-yilda 

yaratilgan  "Bahor  oʻtdi"  hikoyasida  endi  qahramon  sajiyasidagi  oʻziga 

xosliklarni  izlash  kuchaya  boshladi.  Koʻngil  berib  turmush  qurishganiga 

qaramay,  Akobir  va  Mastura  oʻrtasidagi  oʻzaro  nomunosiblik  keyinroq 

anglashiladi. Yigitdagi insonparvarlik, qadr-qimmat, chidam, qanoat, hurmat - 

e’tibor  singari  fazilatlar,  afsuski,  munosib  javobini  topmadi.  Masturadagi 

hayotga yengil qarash kundan kun oila totuvligiga darz tushiradi. Yozuvchining 

badiiy  mantigʻiga  koʻra,  bu  oilani  saqlab  qolish  mumkin  emas.  Ammo  nima 

qilish kerak? Adib qahramonlarni tirik ajratib yuborishni ham istamaydi chogʻi, 

hikoya yakunida Akobir baxtsiz hodisa tufayli vafot etadi.  

"Ot egasi" hikoyasi (1971-yil) bilan yozuvchi shaxs taqdiri orqali chuqur 

ijtimoiy  muammoni  badiiy  gavdalantirishga  oʻtadi.  Qismat  asar  qahramoni  - 

qishloq oʻqituvchisi Inod boshiga juda ogʻir kulfat solgan. Ikki farzandi va ayoli 

yongʻinda  halok  boʻlgan.  Endi  uning  bor  boyligi  -ikki  xonali  maktab  va  joni-

jahoni  -  qorabayir  oti.  Hukumat  ot  saqlashni  ta’qiqlagan  yillari  Inodning 

qorabayiriga ham koʻz olaytira boshladilar. Qorabayir Inodning shunchaki oti 

emas,  suyanib  qolgan  togʻi  edi.  U  otni  oʻldirishdan  koʻra,  oʻz  qoʻli  bilan  otib 

oʻldirishni afzal koʻradi. Hikoyada yozuvchi butun aybni hukumatning qarorini 

oʻz  manfaati  yoʻlida  buzib,  Inodning  qorabayirini  qoʻlga  kiritmoqchi  boʻlgan 

militsioner Egamberdi obraziga yuklaydi . Aslida, adib uning misolida tuzum 

siyosatini, bu siyosatni amalga oshiruvchilar qiyofasini keskin fosh etgan edi. 

"Hayot abadiy ", "Ogʻir tosh koʻchsa", "Bodom qishda gulladi " toʻplamlaridagi 

hikoyalar  muammolari,  mavzulari,  qahramonlari  jihatidan  rang  -  barang va 

xilma-xil. Biroq bu hikoyalardagi gʻoyalar, muammo va badiiy xususiyatlarda 

mushtaraklik  ham  mavjud.  Bu  umumiylik  inson  ma’naviyati  bilan  aloqador 

ijtimoiy va axloqiy masalalarning uzviyligida koʻrinadi. 80-yillar oxiriga kelib 

Shukur  Xolmirzayevning  hikoyalarida  zamon  ruhi  yanada  teranlashdi.  Bu 

xususiyatni uning " Yashil Niva ", "Ustoz ", "Xumor " ( ushbu hikoyalar " Yoshlik 

"  jurnalining  1987-yilgi  yillik  mukofotini  olgan),  "Oʻzbek  xarakteri",  "Yigʻi" 

---

 

298 

hikoyalarida kuzatish mumkin. "Yigʻi" asarini janr tabiatiga koʻra, novella deb 

atash  ham  mumkin.  Unda  shoʻro  askarlarining  Afgʻoniston  hududida  olib 

borgan  janglaridan  kichik  bir  lavha  aks  ettiriladi.  Bir  qaraganda,  asar  uzuq-

yuluq, kompozitsion jihatdan nomukammaldek. Ammo asar nihoyasiga borib, 

bu  qurilishni  muallif  atayin  tanlaganini,  u  novella  ruhidagi  shiddatdan  kelib 

chiqqani  ma’lum  boʻladi.  Asarda  oʻsmir  afgʻon  yigiti  shoʻro  askarlariga  asir 

tushadi va yigʻlagancha nega bizning yurtga keldinglar, tinch yashayotgandik 

deb  ularga  ta’na  qiladi.  Koʻrinib  turibdiki,  bu  gaplari  uchun  afgʻon  yigiti 

yaxshigina  kaltaklanadi,  biroq  yozuvchi,  eng  asosiysi,  dilidagi  niyatini 

qahramonning tili orqali aytib olishga ulguradi, zamon va tarixiy haqiqat ruhini 

asarga jo etadi. 

Xulosa  oʻrnida  shuni  aytish  mumkinki,  Shukur  Xolmirzayevning  aksar 

hikoyalarida  shaxs  xarakteri  va  insonning  ma’naviy  bisoti  umuminsoniy 

qadriyatlar, milliy qadriyatlar va ona tabiat bilan uzviy birlikda, mustahkam 

bogʻlanishda ochiladi.