Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Jonim manim,  

Qalbim manim,  

Koʻzim manim,  

Oʻzga vujud aro topgan oʻzim manim,  

Yuzsiz qolgan bu dunyoda yuzim manim.  

Koʻzim manim,  

Koʻzimdagi soʻzim manim... [3. 40-bet] 

singari  qator  sheʼrlarida  qaygʻuli  mazmunning  jarangdor  ohangini 

koʻngildan  oʻtkazamiz.  Bunday  sheʼrlarda  lirik  qahramon  “Kajraftorning  kaj 

qismatga xayri” ekanligiga tan beraturib, oʻzining zamonga, taqdirga boʻlgan 

munosabatini  ifodalaydi.  “Jonim  manim”  sheʼri  mutolaasidan  soʻng visol 

sharobidan benasib ikki oshiqning, ayniqsa, yigitning qismat bilan bogʻliq oʻtli 

nolasi koʻkka olovlanganligi seziladi. Inson yuragi shoirona tasvir tufayli ilohiy 

qudratga  aylangan,  dunyo  timsoli  va  uning  vujudi  boʻlgan  yurak  haqiqatan 

shunday  kuchga  ega,  ammo  uni  shoirona  tasavvurot ila tasvirga tushirish 

san’atdir.  Shoirning  boshqa  bir  she’rida  goʻzal  libosga  oʻranib  xiromon 

borayotgan hurliqo mahbuba keyingi satrlar ogʻushida kelinchakdek bezangan 

shakl-shamoyilda tasvirga tushiriladi:  

Sening liboslaring qanday chiroyli,  

Ufurar boʻyningda qanday atirlar?  

---

 

260 

Borasan – goʻyoki bir goʻzal oyni  

Avaylab chulgʻamish harir abrlar. [4. 200-bet] 

“Chiroyli libos”, “atrlar ifori”, “goʻzal oy”, “harir abrlar” iboralar boʻlib, 

she’rga nafosat, sokinlik, xushboʻylik va chiroy baxsh etgan. Ammo zebo libosga 

oʻranib  borayotgan  oydek  mahbubaning  yoʻli  tuganmasdir,  lirik  qahramon 

butun umri davomida uni kutadi va yoʻliga intizor boʻladi, lekin mahbuba yetib 

kelmaydi:  maqsadi  yorga  azob  berish,  uni  intiq  qilish  va  unga  toqat,  sabr-

bardosh  tilashdir.  Oxir-oqibat  mahbuba  yoʻlidan  qaytadi,  uyga  kiradi  va 

farogʻat topadi. Tongda u derazani ochsa, atrof oppoq qor. U yoʻlga chiqmaydi. 

Oshiqona va shoirona taxayyulga oʻrab aytilgan bir tuygʻu va orzu boʻlsa kerak, 

albatta. Maqsad shirin soʻzlar, nozik adolar va yoqimli hikoyatlar bilan shoirona 

ilhomdan  bashorat  berish  va  uni  oʻquvchi  xayolotiga  joylashtirish,  uning 

zavqini  keltirish  va  nafosat  dunyosiga  olib  kirishdir.  She’riyatdagi  bunday 

tashbehlar shoirona hunar boʻlib, u adabiy taxayyul deb ataladi. Usmon Azim 

esa  bu  san’atning  donishmand  vakili  sifatida  sahnaga  chiqqan  va  uning 

yangragan mayin taronasi bu ohangda jilva etgan:  

Umrim tugayapti – yoʻqdir daraging,  

Sensiz vujudimda qancha toqat bor?  

Tongda derazani ochding, qarading –  

Tashqarida qordir, tashqarida qor. [4. 200-bet] 

Shoirona  nafis  tasvir  va  cheksiz  taxayyul  Usmon  Azim  she’rlarining 

mohiyatini tashkil etadi. Zotan, she’r taxayyulsiz boʻlmaydi, unda badiiy xayolot 

asosiy  oʻrinda  turadi.  Usmon  Azim  she’riyatida  esa  bu  hunar  butun  jozibasi 

bilan namoyon boʻladi.  Tasvir  va  taxayyul,  oʻz  navbatida,  obrazli  soʻzlarni 

vujudga keltiradi.  

Ikki qoshing – ikkita qanot,  

Ikki koʻzing – ikki umidqush...  

Dunyo kabi koʻnglim yorishsin,  

Qon ichida kulgu yarat... kul.  

Lablarimda manim ochilsin  

---

 

261 

Shafaq rangli gʻuncha – qizil gul. [4. 333-bet] 

Mazkur  shafaq  rangli  misralar  haqiqatan  koʻngillarni  yoritadigan 

dilkusho kuchga ega. Mahbuba kulgusi va tabassumi – oshiq uchun jonbaxsh 

ozuqa  va  tiriltiruvchi  kuch.  Shu  bois,  shoir  orzu-umid  va  qizil  gul  nashidasi 

tarafdori,  ularni  mehr  bilan  tasvirlaydi.  Bu  esa  Usmon  Azimning  she’riy 

dunyosi  va  u  she’rlar  dunyoning  ranginkamoni,  nafosat-u  issiqligi.  Shuning 

uchun ham uning she’rlari adabiy-badiiy va ilmiy-uslubiy tahlilga loyiq.Taniqli 

munaqqid Umarali Normatov Hamidulla Boltaboev bilan adabiyot nazariyasi 

masalalari haqida qilgan bir bahsida “Usmon Azim juda monand holda, tong 

nasimi va shabnam kabi nazokatli hamda nurli adolar libosida ayta oladi” [6. 

77-bet.], degandi.  

Usmon Azim muhabbat haqida koʻp va xoʻp yozgan. Agar uning avvalgi 

she’rlarida lirik qahramonning sevgi tuygʻulari ifodasida ravshanlik va hatto 

porloqlik  ustuvorlik  qilgan  boʻlsa,  soʻnggi  she’rlarida  porlab  yongan 

mushaklarining kullari tasvirga tortilgandek tuyuladi. Ammo bu soʻngan sevgi 

kullari  emas.  Lirik  qahramon  sevgisi  (binobarin,  shoir  sevgisi)  olovlangan 

boʻlsa olovlanganki,  aslo  soʻnmagan.  Faqat  shoir  endi  sevgi  haqida  minbar 

oldida  turgan  olomonga  emas,  balki  eng  yaqin  kishisining,  sirdoshining 

qulogʻiga shivirlab aytadi. Usmon Azimning muhabbat lirikasi soʻnggi yillarda 

shunday qiyofani olgan: u soʻzga xasis, lirik qahramon qalbini oʻrtovchi iztirob 

yolqinini bir-ikki obraz, bir-ikki chizma bilan ifodalaydi, xolos. U shunday usul 

bilan soʻzning  she’riy  matndagi  vaznini,  salmogʻini  oshiradi  va  ayni  paytda 

she’rxonni she’rni chuqur his etishga, har bir soʻz va har bir poetik obrazning 

magʻzini chaqishga da’vat qilgandek boʻladi. “Qalandar ishqi” deb nomlangan 

buyuk  gʻazalida  Choʻlpon  yorga  butun  borligʻi bilan berilgan lirik 

qahramonning armonli ruhiy holatini tasvirlab, bunday yozgan edi.  

Muhabbatning saroyi keng ekan yoʻlni yoʻqotdim-ku,  

Asrlik tosh yangligʻ bu xatarlik yoʻlda qotdim-ku.  

 

 

 

Karashma dengizin koʻrdim, na nozlik toʻlqini bordir, 

---

 

262 

Halokat boʻlgʻusin bilmay qulochni katta otdim-ku.  

 

 

 

 

Ajib dunyo ekan bu ishq dunyosi, ayo doʻstlar,  

Bu dunyo deb u dunyoni bahosiz pulga sotdim-ku...  

Agar Choʻlponning lirik qahramoni yorga muhabbati tufayli u dunyodan 

mahrum boʻlgan boʻlsa,  Usmon  Azimning  lirik  qahramoni  shunday  yolqin 

sevgisi tufayli u dunyodan ham, bu dunyodan ham ayrilgan. Shoir bir she’rida 

yozadi:  

Men seni deb azoblarga urdim bosh,  

Men seni deb xatolarga qayrildim.  

Men seni deb gunoh boʻldim, bagʻri tosh,  

Men seni deb bu dunyomdan ayrildim.  

“Tangrim” dedim – bir bandacha boʻlmading,  

“Tangrim” dedim – tubanlarga qayrilding.  

Yuz oʻgirdim – xayolimda soʻnmading,  

Men seni deb u dunyomdan ayrildim. [4. 209-bet] 

Shoirning talqin etishicha, lirik qahramon har ikki dunyodan mahrum 

boʻlganiga va gunohlarga botganiga qaramay, bir narsaga erishganki, bu narsa 

ikki  olamga  teng  bebaho  boylikdir.  Shoir  shu  fikrni  lirik  qahramonning 

gʻussador kayfiyatidan kelib chiqqan holda quyidagicha ifodalaydi:  

Oh, lahzada yoʻqlar etding, bor etding,  

Borimga ham, yoʻgʻimga ham sen yorsan.  

Meni qanday gunohlarga yor etding,  

Ikki dunyom yoʻqdir, faqat sen borsan. [4. 200-bet] 

Aytish  mumkinki,  Usmon  Azim  shu  she’rda  ustoz  shoir  bilan 

mubohasaga  kirishib,  u  topgan  poetik  obrazni  goʻzal  bir  shaklda  davom 

ettirgan va unga yangi falsafiy ma’no bagʻishlashga, lirik qahramonning yorga 

boʻlgan muhabbatini yanada ulugʻlashga erishgan. Shoir shu she’r orqali chin 

sevgi inson ruhini pok va bokira tuygʻular bilan boyituvchi, uni ilohiy yuksaklik 

sari  yetaklovchi  omil  degan  yuksak  gʻoyani olgʻa  suradi.  Dard  –  har  qanday 

---

 

263 

badiiy ijodning qoni. Inson tanasida qon aylanmas ekan, u yashamaydi. Badiiy 

asar tarkibida ham qon yangligʻ dard boʻlmasa, bunday asar jondan, jonlilikdan 

mahrum. Demak, haqiqiy badiiy asar dardsiz boʻlmaydi. Ammo uning namoyon 

boʻlishi har xil. Ayni chogʻda, qayd etish joizki, dard namoyon boʻlishidan qat’iy 

nazar,  xususiy  holatga  taalluqli  boʻlishi  yoki  ijtimoiy  voqelik  bilan  bogʻliq 

boʻlishi mumkin. Albatta, ularda ijodkorning dardi turli voqea-hodisalar, turfa 

obrazlar misolida turlicha namoyon boʻladi. Ammo barcha asarlar negizidagi 

dard, tasvirdagi zamon-u makonidan qat’iy nazar, bugungi ijtimoiy voqelikka 

munosabat boʻlib,  aynan  shu  davr  jamiyat  taraqqiyotiga  xizmat  qiladigan 

hodisa oʻlaroq jaranglaydi, mohiyat kasb etadi.