|
Muhim ahamiyatga ega boʻlgan nimadir yaratilgan boʻlsa,
albatta kuchli tartib asosida tashkil etilgandir.
(Andrew Hendrikson)
Kuchli tartib, milliylikka sadoqat va insoniy fazilatlar yozuvchi Xurshid
Doʻstmuhammadning ijodida yaqqol tasviralanadi, desam mubolagʻa bolmaydi.
Uning asarlari yaratilishi zamirida aynan bir muhim sabab yotadi va u bu sabab
mohiyatini asar tarkibida badiiy tarzda koʻrsata olgan.
Xurshid Doʻstmuhammad mustaqillik davrining izlanuvchan
adabiyotshunosi hamda ziyrak yozuvchisi hisoblanadi. Uning ijodi oʻzbek
adabiyotida muhim oʻringa ega. Adabiyot olamida yetuk marralarni egallagan
adib tarjimonlik faoliyati bilan ham shugʻillangan. Uning asarlarida hayotiylik
jozibasi aks etgan boʻlib, ularda qoʻllangan soʻzlar esa mazmunni yanada
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
216
yuksaltirgan. Zero, soʻz qudrati cheksizdir. Shunday soʻzlar borki, kishilarning
qalbida oʻchmas iz qoldiradi. Bazilari esa bizni xafa qiladi. Shunday qudratga
ega boʻlgan soʻzlar borki, ular insonlarni kurashga intilishga undaydi. Men
aynan Xurshid Doʻstmuhammadni mana shunday gavharlarni adabiyot
matolariga qaday bilgan adib deb hisoblayman. U yozgan hikoyalar ham
tahsinga sazavordir. Uning hikoyalarida gʻoyaviylik, keng qamrovlilik,
hayotiylik ifodalaridan foydalanilgan boʻlib, bunga aynan “Beozor qushning
qargʻishi” hikoyasini misol qilishimiz mumkin.
Hozirda qilayotgan har bir harakatimizning ular yaxshimi yomonmi
oʻzimizga ikki hissa boʻlib qaytajagini tasvirlab bergan. Zero, hammasi tushinib
yetilganda, afsus va nadomatlar oʻrinsiz holda boʻladi.
Hikoyada milliylik, insoniylik, doʻstlik kabi bir qator qadriyatlar ilgari
surilgan. Asarning milliylik gʻoyalari aynan qaldirgʻochning bahor faslida kelib
odamzod makonidan qoʻnim topishida namoyon boʻlgan.
“Umid akam: “Iya, anovini qaranglar!”, deb jimlikni buzdi. Hammamiz
akam koʻrsatgan tomonga- shiftga qaradik, devorga yaqin toʻsin biqiniga
qapishib qaldirgʻoch qoʻnib turgan ekan! Ukam oʻzini tutolmadi.
- Ur-ee, qaldirgʻoch! Deb ravonni boshiga koʻtardi. Irgʻib oʻrnidan turdi.
- Oʻchir! –dedilar onam tahdidli tovushda, lekin ovozlarini
balandlatmay”. [3. 284-bet].
Aynan mana shu jumlalarni oʻzida adib qay darajada hikoyasida milliylik
ruhidan foydalanganligini koʻrishimiz mumkin. Shu mittigina jonzodning uyda
hokim boʻlgan sukunatni quvib solishi, bola uni koʻrganda cheksiz baxtdanmi,
hayajondanmi oʻzini tutolmay shovqin solgani va bunga qalbi mehr-shafqatga
toʻla onaning bolani tartibga chaqirishi ham aslida qaldirgʻochning azaldan-
azal muqaddasligi, uni e’zozlash esa xalq ongiga oʻchmas milliy urf-odat singari
oʻrnashganini koʻrish mumkin.
“- Qadriya!....
- Gapiraver!....
- Timga qaldirgoch kelganmikan?...
217
- Qaldirgʻoch shovqin- suronli joyni xushlamaydi.
-Yana qanday joylarni xushlamaydi?
- Bilasanmi, Fozil qaldirgʻoch bexosiyat xonadonlarga uya qurmaydi”. [2.
285-bet].
Hikoyaning Qadriya va Fozilbek oʻrtasida boʻlib oʻtgan suhbatida sof
doʻstlikni koʻrish mumkin. Qadriyaning bor tuygʻulari, uning oʻzbek ayollariga
xos iffati ham shu yoʻsinda koʻrsatib berilgan.
Asarda Qadriyaning otasining afsusli, onasining esa alamli holatlari chin
insoniylik ruhidan darak beradi.
“Mani uraqoling, adasi, roziman. Oʻldiring. Faqat qaldirgʻochni iniga tega
koʻrmang! Kasofati uradi, Baraka top….
- E, irim-siriming bilan qoʻshmozor boʻla! “Yomon boladi, kasofati
uradi”dan boshqa narsaga yetmaydi aqling!..” [2. 286-bet].
Ushbu jumlalarda onaning cheksiz istiroblari oʻz aksini topgan. Undagi
insoniylik, mehr- shafqat tuygʻulari otaga ta’sir qilmay qolmaydi, albatta.
Afsuski, u vaqt tuzatib boʻlmas xatolikka qoʻl urilib boʻlingandi. Ona bu holatdan
shunchalik ta’silanadiki, uni adib yoʻrgakdagi bolajoni yotgan uyga oʻt ketgan
onaga oʻxshatadi. Mana shu beozor onaning qoʻllaridagi uyani esa payola
sinigʻiga qiyos etadi.
Yozuvchining mahoratini aynan shu jihatlarda ilgʻab olish mushkul
emas.Onaning iztiroblari shu qadar kuchli ediki, u bir lahza hushidan ketish
darajasiga boradi. Yozuvchi bu jarayonda toʻlaqonli otani ham ayb otiga
oʻtirgʻizib qoʻymaydi.
“Shunda, dadamning tok zangini siqimlab tutgan qoʻllariga koʻzimm
tushdi. Zangini azbaroyi qattiq siqimlardiki, zangining qurigan poʻsti uvalanib,
uqalanib yerga toʻkildi…va birdan dadamga qattiq achinib, ichim achishdi”. [2.
289-bet]
Ushbu tasvir orqali adib chin insoniylik bilan birga shu vaqtdagi zamon,
sharoitni ham keltirib oʻtgan, desak xato boʻlmaydi. Qadriyanig hikoya
jarayonida “Dadam bilan onam juda totuv yashashardi, faqat uyimizda biron
218
yigʻinmi, toʻymi, umuman sarf- xarajat koʻpaysa, bir koʻngilxiralik chiqmay
qolmasdi”, degan soʻzlaridan ham bilish qiyin emas. Ham jismoniy, ham
ma’naviy tomondan kamchiliklar tufayli siqilgan inson, koʻpincha, oʻzi nima
qilayotganini anglashi birmuncha qiyin kechadi. Hammasi ravshanlashganda
esa kech boʻladi. Bu hikoyada ham adib qahramonlar holatini shunday
tasvirlagan. Otaning koʻz oʻngi qilgan xato ishidan keyin tiniqlashadi, ammo
buning oqibati farzandga tuhfa qilinishga ulgurgandi.
“Uch oy oʻtar-oʻtmas Zulfiya opam oilasi buzilib, uyimizga qaytib keldi”.
[2. 292-bet]
Xurshid Doʻstmuhammadning bu kabi talqindagi asarlarini uning ijodida
koʻplab uchratish mumkin. Shuning uchun ham yozuvchi el ardogʻidagi
ijodkordir.
Asarlarda mavjud milliy qadriyatlarimizga xos an`ana va e`zozda boʻlgan
urf-odatlarni singdirishda yozuvchi hayotiy voqealarni asos qilaib oladi. Inson
tafakkurida ayni shu haqiqatlarni shakllantirish baddiy adabiyot zimmasida
ekan, mahoratli yozuvchilar asarlari doimo oʻqiladi va yosh avlodga oʻrgatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
