Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Kalit soʻzlar: Puankare gipotezasi, portfel va qoʻlyozma detali, vaqt, badiiy obraz badiiy 

detall, badiiy peyzaj. 

 

Annotatsion. Through “Puankare” story which is written by Abduqayum Yoʻldosh 

each person may know to achive something to try which reality heart, it should be living to 

tell interj thanks for GOD to giving things. In this article it observed on one word. Human who 

knows real “Puankare” is what, resolve this, is capable of realizing themselves. 

Keywords: Puankarehypothesis, time, portfolio and manuscript detail, student, artistic 

image, artistic detail, artistic landscape. 

 

 

Hozirgi  adabiy  jarayonda  hozirjavob  oʻqiladigan  janrlardan  biri  bu 

hikoya  janridir.  Hikoya  inson  hayotida  yuz  bergan  ixcham  voqeani  loʻnda 

ifodalashga moʻljallangan. Ixchamlik hikoyaning muhim belgisi, unda personaj 

hayotidan  birgina  lavha,  uzoq  davrlik  voqealar,  personajlarning  butun  umr 

yoʻli,  bir  emas,  bir  necha  odamlarning  taqdiri,  xarakterning  shakllanish 

jarayoni,ruhiy holatlarning almashinib turishi muhim hisoblanadi.  Hikoya 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

197 

janrining  roman  va  qissadan  farqi  ham  ana  shundadir.  Mana  shunday 

ixchamlikka asoslangan, hozirjavoblik bilan oʻqiladigan hikoyalardan biri bu 

Abduqayum  Yoʻldoshning  “Puankare”  hikoyasidir  [Toshkent:  Akademnashr, 

2014]. Bu hikoya ijtimoiy hayotning puchmoqlarini koʻrsatdi. Birgina teorema 

orqali inson hayoti badiiy talqin etilgan. Uni yechish qiyin, ammo hayot ham 

turli  sinovlardan  iborat-ku.  Munaqqid  Shuhrat  Rizayevevning  fikrlari 

yuqoridagi  fikrlarimizga  asos  boʻlishi  mumkin.”Bu  hikoyada  teorema 

yechishga asos boʻlgan bir jumboq .Jumboqlar esa hayotimizning bir boʻlagidir 

.Nihoyatda  jiddiy  ayotiy  kuzatish,  ruhiy  holat,  falsafiy  umumlashmalarning 

teranligi bilan oʻquvchilarni larzaga sola oladigan sof an’anaviy realistik ifoda 

yoʻsinida qurilgan asar“ [Shuhrat Rizayevning adabiy nutqidan]. 

“Bu dunyoda har kimning oʻz PUANKARESI bor. Har kim umri davomida 

uning gipotenuzasini yechishga urinadi. Garchand bu oson emas. Bani bashar 

dunyoga kelib, tiriklikning sirli, sehrli ilohiy tamaddun jarayoni boshlanibdiki, 

hayot atalmish ulugʻ muallim Koinot sarvari boʻlmish har bir odam oldiga bir-

biridan murakkab ayni paytda kulguli darajada oʻta joʻn sinoatlar gipotezasini 

qalashtirib  tashlaydi:  istaganingni  tanlab  ol-u,  qisqagina  davom  etadigan 

umring  davomida,  oʻz  hayoting,  kechajak  kunlaring  mohiyat-mazmuni  bilan 

uni isbotla, Inson boʻlib yasha, Inson boʻlib qol. Shu ma’noda men hayotning 

oʻzini mutafakkir PUANKARE deb bilaman“ [Abduqayum Yoʻldosh “Puankare” 

hikoyasi .-Toshkent: Akademnashr, 2014]. 

Shu oʻrinda yozuvchidan bir savol soʻrashgan : 

- Puankareni oʻqib, xavas qilibmi, yozuvchi degani avval matematikani 

oʻrganishi kerakmikan?  

- Yoʻq, yoʻq mening nazarimda yozuvchi degani avval hayotni oʻrganishi 

lozim. Zero, hayot matematikadan million-million barobarmurakkab va chigal. 

Hikoyada esa matematika aytilmoqchi boʻlgan fikrga, hayot haqiqati qoʻshilgan 

koʻngil dardlariga vosita, xolos. Ya’ni qahramon matematik oʻrniga san’atkor, 

shifokor,  dehqon,  yozuvchi  …  ham  boʻlishi  mumkin  edi  va  bu  bilan  mohiyat 

oʻzgarib qolmasdi – deb javob qaytaradi yozuvchi. 

---

 

198 

Ba’zida  hikoyalarda  personaj  hayotida  nima  boʻlganligi,  qanday  roʻy 

berganligi  ayrim  detallar  orqali  ishora  qilinishi  mumkin.  Bu  hikoyada  ham 

yozuvchi  asar  kompozitsiyasi  qurilishiga  mos  keluvchi  detallardan 

foydalangan.  PORTFEL  va  QOʻlYOZMA  detali  asosida  hikoya  strukturasi 

boshidan  oxirigacha  davom  etadi.  Hikoyaning  barcha  oʻrinlarida  bu  detallar 

muallif  konsepsiyasi,  qahramon  ichki  olamini  ochish  uchun  xizmat  qilgan. 

Hattoki, ba’zi oʻrinlarda bosh obraz ruhiy holatini ham ifodalab kelgan: 

“Bir  asrning  uchdan  birini  oʻtab-  oʻtamay  yuzimga  oʻxshab,  bujmayib, 

qarimsiq boʻlib qoldi; bir xil joylarining terisi koʻchgan, kal boshimni eslatadi. 

Mol ham egasiga oʻxsharkan-da. Bu ham kamdek, boʻsh qopga oʻxshab sira tik 

turmaydi,  ichiga  u-  bu  solsam  sal  qaddini  gʻoz  tutgandek  boʻladi,  ammo  bu 

aldamchi  taassurot;  sal  oʻtmay  yana  qiyshayib-miyshayib  qoladi  “…  Bundan 

koʻrinib  turibdiki,  u  hali  gipotenuzani  yechishga  kirishgani  yoʻq,  bu  yerda 

portfel uning maqsadlarini ifodalab kelgan [axir doim oʻzi bilan olib yuradi-ku]. 

Hikoyada  QOʻLYOZMA  detali  ham  bor  .  Asarda  bu  detall  qahramonning  oʻy- 

xayollari,  orzu  –  umidlarini  amalga  oshiruvchi  vositadir.  Faqat  gipotenuzani 

yechish  mobaynida  shu  qoʻlyozmalariga  tayanadi,  ammo  vaqtlar  oʻtib 

gipotenuzani  yechishdagi  urinishlari  amalga  oshmagandan  soʻng bu 

qoʻlyozmalar faqat portfel ichida turadi. Shogird topilganda esa u qoʻlyozmalar 

yana portfel ichidan chiqadi, uning orzusi ifodachisi vazifasini bajaradi: 

“Tuni  bilan  qoʻlyozmalarimni  titib  chiqdim.  Men  yana  hoʻv  oʻshal 

davrdagi gʻalaba uchun tuya boshlagan tadqiqotchiga aylanib bormoqda edim” 

Koʻrib turganimizdek, qoʻlyozma detali zamon oʻzgarsa-da baribir oʻz vazifasini 

bajarmoqda.  Hikoyada  ilk  jumla  va soʻnggi  jumlalar  badiiy  xronotop  orqali 

tutashadi : 

- Xudoyim, meni oʻtiz yil orqaga qaytar … qaytar, Xudoyim. 

Koʻp  takrorlangan  bu  jumla  inson  hayoti  oʻtib  borgani  sayin  qilgan 

ishlarini sarhisob qiladi. Orqaga qaytib qolishni istaydi . Zerokim, vaqt – oliy 

hakam. U barcha narsaga ta’sirini oʻtkazmay qolmaydi . Asarda: 

---

 

199 

“VAQT,  VAQT,  VAQT  …  U  bunchalar  tez  oʻtadi?  Qayoqqa  bunchalar 

shoshadi?  Bu  qattol  shiddat  inson  umrini  tushga,  roʻyoga aylantirib 

qoʻymaydimi ? Uxlading –u uygʻonding . Qisqagina davom etgan tushingda esa 

butun umringni koʻrding . Bunchalar shavqatsizsan vaqt?“... 

Bu  oʻrinda  ritrospektiv  usulda  qahramon  holatini  ifodalab  kelgan. 

Hikoyada bu holat shogird va rafiqa personajlari orqali asoslangan. Oiladagi 

ijyimoiy,  ma’naviy  muhit toʻgʻri yoʻlga  qoʻyilmaganligi  uning  asl  maqsadidan 

chalgʻishiga sababchi boʻlgandir . Yana bir holat orqali buni bilishimiz mumkin. 

Bu  –  shogird.  Yozuvchi  bu  personajni  hikoyaga  shunchaki  olib  kirmagan  . 

Goʻyoki  shogirdining  harakatlari  bosh  obraz  oʻtgan  vaqtining  takroridek 

namoyon boʻladi . 

Hikoyada PEYZAJ tasviridan yozuvchi mohirona foydalangan . Ayniqsa, 

asar boshida qoʻllagan peyzaj tasviri orqali butun boshli asar kompozitsiyasi va 

uning mohiyatini ochib bergan: 

“Kambagʻalning  boyligi  yonida  boʻlgani  ma’qul.  Mashina  turtib  ketsa, 

qogʻozlarimning bari sochilib ketishi mumkin“… Kelajakda uning maqsadlari 

ham  shunday  sochilib  ketishi  mumkin  degan  gʻoya  ilgari  surilgan.  E’tibor 

bergan boʻlsangiz,  asarning  tub  mohiyatini  tashkil  etuvchi  qoʻlyozma  asar 

boshida sochilib ketadi. Balki, mana shu voqea bilan inson bir narsani maqsad 

qildimi, unga erishish uchun sidqidildan harakat qilmogʻi lozimligi, har qanday 

vaziyatda ham bu yoʻldan qaytmasligini ta’kidlab oʻtgandir yozuvchi. 

“Baayni yoz  osmonidan doʻl  yoqqandek rafiqam bir xonali “vatan”dan 

voz  kechib  qoldi“.  [Abduqayum  Yoʻldosh.  “Puankare”  hikoyasi.  –Toshkent: 

Akademnashr,  2014].  Bu  oʻrinda  muvozanatning  buzilishini  koʻrishimiz 

mumkin. Yozda doʻl yogʻmasligi barchaga ayon. Yogʻsa-da noodatiy holat .Bu 

yerda yozda doʻlning yogʻishi bilan ayolning soʻzlari parallel tarzda kelmoqda, 

ya’ni peyzaj tasviri ayol soʻzlari bilan oʻxshatilyapti. Hikoya strukturasigamos 

holda  qahramonning  oʻsha  vaziyatdagi  ichki  holatini  ochib  bera  olgan. 

“Yozuvchilar  peyzaj  yordamida  xarakterlarni  harakatda,  doimiy  oʻzgarishda 

---

 

200 

koʻrsatadilar“  [Xudoyberdiyev  E.  “Adabiyotshunoslikka  kirish“.  -  Toshkent 

2007]. 

“Ne  makon,  ne  zamonda  umrguzaronlik  qilayotganimni  anglab- 

anglamay,atrofga nolon boqaman ; million tonnalik ulkan tosh ustimda, men 

esa torgina yoriqqa tikilib olgan odamdek nafasim qaytadi, gursillab urayotgan 

yurak koʻkrak qafasimni yorib chiqib ketgudek kattalashaveradi, mana, mana, 

hozir, oniy soniyadan soʻng havo toʻlgʻazilayotgan shardek pakillab yoriladi“… 

Gipotenuzani  yechishga  oʻziga  ishonch  sezgan  qahramonning  asar  soʻngiga 

kelib bu ishonchning soʻnishi konflikt tarzda qoʻyilmoqda. 

Bu tipdagi hikoyalarning semantik strukturtor xususiyatlari: 

“Hikoya detall va uning atrofidagi ashyolar asosida quriladi. Muallifning 

badiiy  gʻoyasiga  tabiat  tasviri  fon  vazifasini  bajaradi.  Koʻtarilgan  mavzuning 

ilmiy  jihatdan  yondashib,  aslida  qanday  gʻoya  ilgari  surilganligini  anglash, 

yozuvchi  niyatining  yorqin  namoyon boʻlishini  ta‘minlaydi.  Hikoya  qilish 

strukturasi hikoyachilarning almashinuvi, nuqtayi nazarlar oʻzgarishi ham asar 

kompozitsiyasining  alohida  tipi  sifatida  ahamiyat  kasb  etadi“…  [Komiljon 

Hamroyev  “Shukur  Xolmirzayev  hikoyalarida  kompozitsiya“.  –  Toshkent: 

Muharrir  nashriyoti,  2012.]  Aynan  bu  poetik  komponentlar  hikoyada 

yetakchilik qiluvchi omillardir “Puankare” hikoyasida bu yaqqol sezilib turadi. 

Hikoyaning kam soʻzlab,  koʻp  ma’no  anglatishiga  erishilganligiga  sabab, 

voqealarni  qahramon  tilidan  bayon  qilinganligidir  .  Aynan  shu  bayon  uslubi 

oʻquvchiga  qahramon  ichki  dunyosiga  kirib,  uning  xarakterini,  ruhiyati  va 

ma’naviy  olamini  oʻrganishga,  hikoyaning  yechimini  berishga  kelganda  esa 

aniq maqsadni aks ettirishga xizmat qilgan. 

Xulosa  qilib  aytganda,  bu  dunyoni  har  kim  oʻz  dunyoqarashi  bilan 

oʻlchaydi . Oʻz nuqtayi nazari, oʻz mezonlari, oʻzining yaxshi-yomon, achchiq-

shirin hayotiy tajribasi, chiqargan koʻlamli-koʻlamsiz xulosa-saboqlaridan kelib 

chiqib  baholaydi.  Bugun  biz  ham  Abduqayum  Yoʻldoshning  “Puankare” 

hikoyasini  oʻzimizning  dunyoqarashimiz,  fikr-mulohazalarimiz  orqali  tahlil 

qildik  va  anglab  yetdikki,  inson  hayoti  shu  gipotenuza  kabi  jumboqlardan 

---

 

201 

iboratdir.  Vaqtlar  oʻtgani  sayin,  albatta,  bu  jumboqlarning  javobi  topiladi. 

Buning  uchun  faqat  biz  toʻxtab  qolmasdan  harakat  qilishimiz  lozim,  xolos. 

Zerokim, ortga yoʻl yoʻq. Faqat oldinga tomon shahdam odimlaylik! 

Bularning hammasi, hammasi anglashga urinish edi, xolos. Iztiroblar esa 

endi boshlanadi. Zero, yuzaga eng asosiy savol qalqib chiqdi: “Men-chi ?.. Oʻzim-

chi ?.. “ Bu savolga javob topishing, uni oʻzing oʻzinga tik qarab ayta olishing esa 

ogʻir,  juda  ogʻir.  Lekin,  hayotimiz  davomida  oʻz  “Puankare”imizni  topishimiz 

lozim-ku ! 

SHOSHILING … 

MEN HAM BUGUNDAN BOSHLADIM !!!