Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

 

Lingvistik hodisalar mohiyatini aniqlashda til egalarining borliqni idrok 

etishi, olam haqidagi tasavvurlari va uni tilda aks ettirishi, lisoniy tafakkuri kabi 

omillar yetakchilik qiladi. Inson tafakkurida tashqi olam mazmuniy obrazining 

shakllanishidauning  sezgi  a`zolari  muhim  oʻrin  tutadi.  Tilshunos  olim  H. 

Shamsiddinovning  qayd  etishicha,  “Bu  jarayonda  koʻruv  sezgisiga  mansub 

xotira  tasavvurining  ishtiroki  eng  faol  hisoblanadi.  Buning  oʻz  sabablari 

mavjud.  Birinchidan,  inson  borliq  haqidagi  informatsiyaning  asosiy  qismini 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

17 

koʻruv  sezgisi  a’zosi-koʻz  orqali  oladi:  narsa-hodisaning  shakli,  rangi,  holati, 

miqdori,  harakati  haqidagi  ma’lumotlar  koʻrish  sezgisi  orqali 

shakllanadi.Ikkinchidan, koʻrish sezgisi orqali olinadigan informatsiya narsa-

hodisaning  bevosita  kontaktisiz  muayyan  masofa  orqali  ham  shakllanishi 

mumkin. Shu sababli  ham nom berilishi kutilayotgan narsa-hodisaga  nom 

berishda  koʻruv  xotira  tasavvurlari  assotsiatsiyasining  oʻrni  beqiyos  va 

unumlidir” [8,19]. 

Koʻruv  xotira  tasavvurining  faollashuvi,  ayniqsa,  bolalarda  kuchli 

namoyon boʻladi.Bola oʻzi uchun noma’lum boʻlgan predmetni dastlab koʻruv 

tasavvuriga  asoslangan  holda  uning  rangi,  shakli,  harakati,  holati  orqali 

nomlashga urinadi. Shu tariqa uning nutqida lingvistik assotsiatsiyaning oʻziga 

xos koʻrinishlari namoyon boʻladi. 

Ilmiy  manbalarda  ta’kidlanishicha,  verbal assotsiatsiyalar koʻlami til 

egasining leksik  birliklar  zahirasiga  bogʻliq.  Bolalar  va  kattalar,  turli  kasb 

egalarida  assotsiativ  maydon  koʻlami,  uning  tarkibi  turlicha  aks  etadi.[6,25] 

Assotsiativ maydon yadrosiga mansub yuqori chastotali birliklar 6 yoshli bola 

lugʻat boyligidan oʻrin olib ulgurgan boʻladi. Bunday birliklar kundalik nutqiy 

faoliyatda  qoʻllanuvchi  inson  va  uning  tana  a’zolari  nomlari,  qarindoshlik 

munosabatlarini  ifoda  etuvchi  nomlar,  koinot  jismlari,  tabiat  hodisalarini 

anglatuvchi  nomlar,  ayrim  rang  bildiruvchi  soʻzlar,  harakat  va  holatni 

anglatuvchi soʻzlar va boshqalardir [4,42-43]. 

Jahon tilshunosligida  bolalarga xos nutqiy  assotsiatsiyalar ayrim tillar 

misolida oʻrganilgan. Bu yoʻnalishda yaratilgan qator tadqiqotlar va lugʻatlarda 

bolalar nutqi ustida oʻtkazilgan assotsiativ tajriba natijalari ham oʻz ifodasini 

topgan.[2,34],  [7,81-84]  Bolalardagi  verbal  assotsiatsiyalar  tahlili  orqali 

ularning leksik zahirasi,olamni idrok etishi va tasavvuri oʻrganiladi. A.R.Luriya 

bolalarda  hosil  boʻlgan assotsiativ reaksiyalarniquyidagi  turlarga  ajratadi:1) 

stimul soʻzga  mos  boʻlmagan javob  reaksiyalari(неадекватные  реакции) 

bunda stimul soʻz va javob reaksiyalari oʻrtasida semantik aloqa kuzatilmaydi; 

2) stimul soʻzga mos javob reaksiyalari (адекватные реакции) bunda stimul 

---

 

18 

soʻz  va  javob  reaksiyalari  oʻrtasida  semantik  aloqa  mavjud  boʻladi;  3)asl 

assotsiativ  reaksiyalar,  bunda  stimul  soʻz  va  u  orqali  hosil  boʻlgan  obraz 

oʻrtasida ma’noviy aloqa aks etadi [5]. 

Tilshunos  olim  Y.I.Goroshenkoning  ta’kidlashicha,  A.R.Luriyaning 

mazkur  tasnifi  tamoyillari  asosida  oʻtgan asrning 90-yillarida  nutq 

ontogeneziga  oid  daliliy  misollarni  oʻrganish  jarayonida  qator  verbal 

assotsiatsiyalar  tasnifi  yuzaga  kelgan  [3],  Oʻzbek  tilshunosligida  assotsiativ 

lingvistikaning fan sifatida shakllanishida tilshunos olima D.Lutfullayevaning 

xizmatlari  kattadir.Olimaning  bu  boradagi  tadqiqotida  assotsiativ 

tilshunoslikka  oid  tayanch  tushunchalar  izohlangan,  assotsiativ  tahlil 

usullarining tilni oʻrganishdagi  ustuvorligi  imiy  asoslangan,  tilshunoslikda 

assotsiativ  munosabat masalasining oʻrganilishi,  oʻzbek  tilida  verbal 

assotsiatsiyalarning hosil  boʻlishi,  assotsiativ  birliklarning  xususiyatlari, 

tasnifi,  assotsiativ  tajriba  metodining  mohiyati,  assotsiativ  lugʻatlarning 

tuzilishi xususida soʻz yuritilgan.[6,140] Mazkur monografik tadqiqotda qayd 

etilgan  nazariyalarning  amaliy  ifodasi  “Oʻzbek  tili  assotsiativ  lugʻati”da  oʻz 

ifodasini  topgan.  Mazkur  lugʻat  oʻzbek  tilidagi  milliy-madaniy  birliklarning 

leksik-semantik, assotsiativ ma’nosi, boshqa birliklar bilan semantik-mantiqiy 

va  assotsiativ bogʻlanishi  asosida  nutqda  birga  qoʻllanishi,  madaniylik, 

ijtimoiylik,  genderologik,  pragmatik,  kognitiv  xususiyatlari  haqida  ma`lumot 

beradi.Lugʻat  jahon  tilshunosligida  yaratilgan  qator  assotsiativ  lugʻatlardan 

farqli  tarzda,  bogʻli assotsiativ  tajriba  metodi  asosida  tuzilgan.  Biroq  oʻzbek 

tilshunosligida  bolalarga  xos  verbal  assotsiatsiyalar  hozirgi  kunga  qadar 

maxsus  tadqiqot  obyekti  boʻlmagan.  Tadqiqotimiz  mavzusi  shu  jihatdan 

dolzarbdir. 

Yuqorida  ta’kidlanganidek,  bolalar  nutqining  assotsiativ  xususiyatlari 

koʻrish  sezgisi  vositasida  hosil  qilingan  oʻxshatishli  qurilmalarda  yaqqol  aks 

etadi.  Ularning  aksariyati  muayyan belgi-xususiyatga  koʻra  oʻxshashlikka 

asoslangan verbal assotsiatsiyalar  hisoblanadi.  Masalan:  “Tuya”amaki 

nihoyatda  jiddiy  qiyofada  terakdek  gavdasini  goʻz  tutib,  hovlidagi  odamlarga 

---

 

19 

murojaat  qildi.(Oʻ.Hoshimov  “Ikki  eshik  orasi”)  Badiiy  asarda  bola  tilidan 

ifodalangan ushbu kontekstda oʻlchamga koʻra oʻxshashlikka asoslangan verbal 

assotsiatsiya yuzaga kelgan. Bunda oʻxshatish asosi (baland) nutqda shaklan 

ifodalanmagan  boʻlsa-da,  uning  mazmuniy  obrazi  oʻxshatish  etaloni  (terak) 

yordamida  lisoniy  xotirada  oson  tiklanadi.  Quyidagi  kontekstda  shakily 

oʻxshashlikka  asoslangan  nutqiy  assotsiatsiya hosilboʻlgan:-Ammam  xuddi 

koptokka oʻxshaydi.Kichkina, dum-dumaloq… (Oʻ.Hoshimov.”Ikki eshik orasi”) 

Keltirilgan  misolda  oʻzbek  tili  birliklarining  presuppozitsion  xususiyati  ham 

yorqin  namoyon  boʻladi.  Bunda  kontekst  mazmunidan  “Koptok  dumaloq 

boʻladi” tarzidagi yashrin axborotga ishora anglashiladi. 

Bolalar  nutqida  narsa-predmetlarning  rangiga  koʻra  oʻxshashlikka 

asoslangan  verbal  assotsiatsiyalar  ham  lingvistik  presuppozitsiyaga  yoʻl 

ochadi. Ammamning sigiri ham oʻziga oʻxshagan qop-qora (Oʻ.Hoshimov.”Ikki 

eshik  orasi”)  misolidan  “Ammam  qop-qora”  mazmunidagi  presuppozitsiya 

anglashiladi. Bu kabi misollardagi oʻxshatishli qurilmalar verbal assotsiatsiya 

ifodachisi  sifatida  xizmat  qilish  bilan  bir  qatorda,  matn  mazmunini 

murakkablashtiruvchi vosita vazifasini ham bajaradi. 

Xullas, oʻzbek bolalarining lisoniy ongi va tafakkuri, psixologik tasavvuri 

mahsuli  sanalgan  assotsiativ  munosabatdagi  leksik  birliklar,  ularning  inson 

xotirasida bir-birini yodga tushurishiga sabab boʻluvchi ichki va tashqi omillar, 

assotsiativ birliklarning  lingvistik,  psixolingvistik,  lingvokulturologik, 

sotsiolingvistik,  genderologik  xususiyatlari  ontolingvistika  (bolalar  nutqi 

lingvistikasi)  nuqtayi  nazaridan  ham  oʻrganilishi  va  tahlil  etilishi  lozim.  Bu 

turdagi lugʻatning yaratilishi xorij tilshunosliklarida mustaqil ilmiy paradigma 

sifatida  shakllangan  assotsiativ  tilshunoslik  gʻoyalarining  ontolingvistikada 

ham chuqurroq ildiz yoyishida muhim ahamiyat kasb etadi. 

 

 

 

---

 

20