Tildiń kórkemlew quralları hám sóylew mádeniyatı (2 saat)

Tildiń kórkemlew quralları hám
sóylew mádeniyatı (2 saat)

Joba

1. Sóylewshiniń óz aldına qoyǵan maqsetine erisiwinde kórkemlew qurallarınıń áhmiyeti.
2. Troplar hám olardıń túrleri.
3. Stilistikalıq figuralar hám olardıń kórkem ádebiyattaǵı kórinisleri.

Jazıwda, sóylewde pikirdiń ıqshamlıǵı, kórkemligi hám onıń ótkirligi artıwı ushın tildegi hár qıylı kórkemlew quralları keń paydalanıladı. A.M.Gorkiy kórsetkenindey-aq, «til - ádebiyattıń birinshi elementi» sebebi hár qanday shıǵarmanıń kórkemligi onıń tili arqalı, ondaǵı kórkemlew quralları arqalı kórinedi. Tildegi bunday kórkemlew quralları, tiykarınan eki túrli boladı: leksikalıq hám sintaksislik. Leksikalıq kórkemlew quralları troplar dep ataladı, al sintaksislik kórkemlew qurallarına stilistikalıq (yamasa ritorikalıq) figuralar delinedi.

Troplar. Bir sózdiń ayırım kontekstlerde óziniń tiykarǵı tuwra mánisinen basqasha awıspalı mánide qollanılıp, hár qıylı kórkemlew quralları xızmetin atqarıwı trop dep ataladı. Troplar qatarına epitet, teńew, metafora, metonimiya, sinekdoxa, ironiya, allegoriya, janlandırıw hám perifraza kiredi.
Epitet. Predmet yamasa háreketke tán bolǵan belgini, qásiyetti, sapanı ayırıqsha anıqlap, onı obrazlı etip kórsetiw ushın awıspalı mánide qollanılǵan sóz epitet dep ataladı. Mısallar:
Jaqtı dúnya kórip quwanǵan bulaq,
Gúmis kúlki menen aqtı sıldırap (İ.Yusupov «Bulaq haqqında ballada»).
Xosh bolıń, altın jaǵıstaǵı Livadiya júzilikleri (İ.Yusupov «Livadiya júzimlikleri»).
Teńew. Teńew arqalı predmet yamasa qubılıs óz ara salıstırılıp, olardıń birewi ekinshisine teńestiriw arqalı anıqlanadı, túsindiriledi. Mısalı:
Jigirmada márttey bolıp,
Júk kótergen narday bolıp,
Arıslan kibi erdey bolıp,
Kúshime tolǵan kúnlerim (Berdaq «Ómirim»)
Teńewler hár qıylı usıllar arqalı bildiriledi: 1) kelbetliktiń usatıw mánisindegi –day//-dey, -tay//-tey affiksleri arqalı; 2) sıyaqlı, yańlı, misli, mısal, kibi hám t.b. tirkewishler arqalı. Mısallar:
Keń dalada kewili dáryaday tasıp,
Bir jigit baratır tań sáhár shaǵı (İ.Yusupov «Sállana-dollana keler bir janan»).
Hind qolına túsken asırandı pildey,
Únsiz jetegine ere berdim men (İ.Yusupov «Meniń jigit waqtım, seniń qız waqtıń»).
Sen qosıq jazsań, sóziń misli pal (İ.Yusupov «Aktrisanıń ıǵbalı).
Átteń, telegramma titirer qolımda,
Aq kepterdiń sınǵan qanatı yańlı (İ.Yusupov).
Shektim miynet mısal ógiz (Berdaq «Ómirim).
Metafora. Eki predmet yaki qubılıstıń qanday da bir uqsaslıq tárepine tiykarlanıp, onıń birewine tiyisli belgini awıspalı mánide ekinshi predmet penen baylanıstırıp aytıwdı metafora deydi. Bul jaǵınan ol teńewge uqsas. Biraq teńewde teńeletuǵın predmet, háreket hám onıń nege teńeletuǵının kórsetiwshi ekinshi sóz qatar aytılatuǵın bolsa, metaforada tek onıń ekinshi yaǵnıy, ne menen teńelip turǵanlıǵı ǵana ańǵarıladı. Sonlıqtan da metaforalarda obrazlılıq kúshlirek bolıp keledi. Mısallar:
Jete almay samallar jılar,
Bir gank etip kerbaz volgalar,
Basıp ozıp ótpekshi bolar (İ.Yusupov «Mashinalar jolǵa shıǵadı»).
Júregimdi tırnap jılar «Tánawar» (İ.Yusupov «Meniń jigit waqtım, seniń qız waqtıń»).
Metonimiya. Eki predmet yaki qubılıstıń óz ara ishki yamasa sırtqı baylanısına qaray awıspalı mánide qollanılǵan sózler metonimiya dep ataladı. Bunday baylanıslar hár qıylı boladı: a) predmet hám onıń ishindegi predmet arasındaǵı baylanıs: eki tarelka ishtim (eki tarelka awqat ishtim); b) avtor hám onıń shıǵarması arasındaǵı baylanıs:
Kóz áynegin qıysayta kiyip,
Michurindi oqıydı geyde (İ.Yusupov «Paxtakesh bala»).
Frak kiygen sáteń ózbek,
Yoshıp orkestrdi gózlep,
Shıbıǵın bir siltep endi,
Gunirenter Betxovendi (İ.Yusupov «Ózbekstan»).
v) orın hám sol orındaǵı atamalar arasındaǵı baylanıs: pútkil auditoriya shawqım kóterdi. g) háreket hám sol hárekettiń quralı: «Kórgen-bilgenińdi ana shot qaǵatuǵınıńa jetkerip bar» (Á.Atajanov «Duwtar»).
Sinekdoxa. Sinekdoxa metonimiyanıń bir túri. Bunda bir predmettiń mánisi ekinshi predmetke, olar arasındaǵı muǵdarlıq qatnasqa baylanıslı awısadı:
a) kóplik sannıń ornına birlik san qollanıladı;
b) pútinniń ornına onıń bólegi;
v) birliktiń ornına kóplik san qollanıladı:
Kóp biypul awızlar basqılap onı,
Erkekligi tutıp gárdiyispekte (İ.Yusupov).
Sınshıl dúnya qosıp talay baslardı,
Esap-shot qaqqızıp sınar doslardı (İ.Yusupov «Jigittiń sonday bir dostı bolsın»).