Til tarixi ma’ruza matni

DOSTON TILINING LEKSIK XUSUSIYATLARI 
E.Najib  doston  tilida  2500  turkiy  so`zlar  qo`llanganligini  qo`rsatadi.  Bu 
raqam  ichiga  so`zlarning  variantda  yozilishini  ham  kiritgan.  Masalan:  aktachi,  tabib), 
(ev) va boshqalar. 
Doston leksikasida umumturkiy so`zlar 39 % ni tashkil etadi, qolgan so`zlar 
esa  o`g`uz  (12),  qipchoq  (8),  janubi-sharqiy  dialektga  oid  (21),  o`g`uz  (3),  sharkiy 
klpchoq  (14)  unsurlaridan  iborat. Turkiy so`zlar  doston  tilida  taxminan  65  %  tashkil 
qiladi. SHu bilan birgalikda doston leksikasida quyidagi qatlamlar ko`zga tashlanadi: 
1. Turk-mo`g`ul tillari davriga oid so`zlar.  Ma`lumki, turkiy tillar mo`g`ul 
tillari  bilan  birgalikda  oltoy  tillari  oilasini  tashkil  etadi.  SHuning  uchun  ham  asar 
tilida  (umuman,  har  bir  turkiy  tilda)  turkiy  va  mo`g`ul  tillari  uchun  umumiy  leksik 
qatlam mavjud. Buni quyidagi so`zlar misolida ko`rsatish mumkin: Adaq, idi (hokim), 
eren  (kishilar),  arpa, art,  erte  (erta)  arsyaan,  armtmak  (tozalamoq),  asan  (eson),  al 
(qizil), altun, aldag` (aldoqchi), alms, alma, empәk, uminj (umid), anbar (saroy), av 
(ov), uzuk (g`am), ork (asos), urug` (oila), ulus, elchi, bag` (bog`ich), bal (asal), bilik, 
tabaq  (ovqat),  tabg`  (xizmat),  sormaq  (so`rmoq),  sunmek  (taklif  qilmoq),  qatn 
(qattiq),  qan,  qaraq  (ko`z  qorachig`i),  qarshm  (saroy),  qarg`u  (ko`r),  qamug` 
(barcha), qonrag`u (qo`ng`iroq), qir (cho`l), kerәk, kөks (ko`krak), kichi (kichik), mal 
(boylik), yүrүk, yүz, yil, yimish (meva) va boshqalar. 
2. Arabcha-foscha so`zlar. Doston tilida arabcha-forscha so`zlarning bo`lishi 
ikki  munosabat  bilan  izohlanadi,  ya`ni  asar  bevosita  fors-tojik  tilidan  tarjima 
qilinganligi  tufayli  ham  fors-tojikcha  so`zlardan  foydalanish  zaruriyati  bo`lgan; 
ikkinchidan,  muallif  yashagan  vohada  turkiy  til  fors-tojik  tilini  allaqachon  siqib 
chiqargan  bo`lsa-da,  bu  til  unsurlari  hali  iste`molda  bo`lgan.  Arab  tili  unsurlari  esa 
bevosita islom dini ta`sirida hamda fors-tojik tili orqali o`zlashib qolgan. Asar  tilida 
quyidagi  arabcha/so`zlar  qo`llanadi:  ajal,  āxir,āadam,  asbāb,  atrāf,  imin  (tinchlik), 
hukm, xazina/azaz, adl, fәlәk, quvvat, qaysar, vasiyat, yas (motam). 
Quyidagi  kabi  forscha  so`zlar  qo`llangan:  ārām,  āzād,  tāj,  taxt,  xasta, 

---

 
56 
xumār (maslik), dushvār, rustā (qishloq), magar va boshqalar 
Asarda  sinonimlarni  qo`llashga  ham  e`tibor  berilgan.  Quyida  sinonimlar 
qatoridan  ba`zilarini  keltiramiz:  adiң-өңin  (boshqa),  өkүsh-ingәn-tәlim  (ko`p),  yig`li-
sөgәl (kasallik), uzaq-alis-yirak (uzoq), el-ulus (el), yazmaq-yan’shmaq (yanglishmok). 
Juft  so`zlar  ham  qo`llangan:  arti-arqasi,  ash-su  altun-kүmүsh,  ayaq-chanaq 
(idish),  ichi-tashi,  erkәk-tishi  (er-xotin),  barim-yoqim  (mol-dunyo),  biru  bar  (xudo), 
kөz-qulaq, malu tavar (boylik), artuq-өksүk (ortiq-kam).