|
8
I BOB. TIL, LISON, ME’YOR VA NUTQ MUNOSABATI. TIL
SATHLARI VA BIRLIКLARI
1.1. Ilmiy bilish va uning bosqichlari
Ilmiy bilish – ilmiy tadqiqot yo‘li bilan izlanish natijasida borliq haqida yangi
bilim hosil qilish. Tabiat va jamiyatdagi murakkab, xilma-xil va rang-barang
hodisalar mohiyatini, rivojlanish qonunlarini ilmiy bilishning aniq usullari mavjud
bo‘lib, ilmiy tadqiqot va izlanishlarning yo‘nalishini ifodalaydi. Falsafa va fanda
ilmiy bilishning ikki bosqichi farqlanadi:
a) fahmiy (empirik, amaliy) bilish;
b) nazariy (idrokiy, mantiqiy) bilish.
Birinchi bosqichda o‘rganilayotgan manba, uning bo‘limlari va tarkibiy
qismlari, belgi-xususiyatini aniqlash, saralash, izchillashtirish va tasvirlash ishlari
amalga oshiriladi. Bunda asosiy e’tibor o‘rganish manbaining tashqi, zohiriy
xossalarini aniqlashga qaratiladi. Aslida bu hali tom ma’nodagi tahlil emas, lekin
ilmiy o‘rganishning zaruriy, tarkibiy qismi, bosqichi. Buni Alisher Navoiy
«Lisonut tayr» dostonidagi «Кo‘rlar va fil hikoyati»da ko‘rlarning fil haqida
tasavvur hosil qilishi misolida tasvirlaydi.
Nazariy bilish empirik, ya’ni fahmiy bilishsiz amalga oshmaydi. Amaliy bilish
jarayonida to‘plangan faktik material nazariy bilish jarayonida aqliy tafakkur yo‘li
bilan umumlashtirilib, ularning mohiyati ochiladi. Bu bosqichda Navoiyning
mazkur asarida orifning fil haqida nazariy bilim hosil qilishi misolida bayon
etiladi.
Manbani o‘rganishning har ikki bosqichi ham birday muhim bo‘lib,
ikkinchisini birinchisisiz, birinchisini ikkinchisisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ularni
bir-biridan uzish, qarama-qarshi qo‘yish, bilishning ikki qutbi sifatida
munosabatda bo‘lish mumkin emas. Bilishning ikki zaruriy bosqichi ham o‘z-
o‘zicha cheklanganlik xususiyatiga ega. Masalan, Navoiy fahmiy bilish haqida:
9
Qosir etti fahmdin idrokni
deya uning cheklanganligiga ishora qilsa, nemis shoiri Gyote:
Nazariya quruq yog‘ochdir
deb nazariy bilishning hodisalardan uzilganligini uqtiradi.
Xo‘sh, bilishning ikki zaruriy bosqichi nuqtayi nazaridan o‘zbek tilshunosligi
taraqqiyotini qanday baholash mumkin?
O‘zbek tilshunosligi o‘zining (XX asrning 20-yillaridan 90-yillarigacha)
amaliy bosqichni bosib o‘tdi. Bu davrda amalga oshirilgan ishlar quyidagilardan
iborat edi:
1) tilning bo‘limlari aniqlandi;
2) har bir bo‘limga doir birliklar chegaralandi;
3) birliklarning zohiriy alomatlari yoritildi. Masalan, fonetika sohasida hozirgi
o‘zbek tilida 6 ta unli, 24 ta undosh borligi aniqlanib, ularning bevosita sezgi
a’zolariga ta’sir qiluvchi xossalari o‘rganildi. Unlilardagi lablanganlik-
lablanmaganlik, til orqa, til o‘rta, til oldi, yuqori torlik, quyi va o‘rta kenglik
belgilari shular jumlasidandir. Biroq har bir unlining mohiyati –substantsiyasiga bu
zohiriy belgilar qay darajada daxldor degan muammo nazariy o‘rganish jarayonida
fonemalarning variant-invariantlik muammosi ostida tadqiq qilindi. Har bir
unlining (undoshlarning ham) mohiyati nazariy usullarda ochib berildi. Shunday
holatni morfologiyada ham kuzatish mumkin. Bunda so‘z turkumlari, har bir
turkumga xos grammatik shakllar aniqlandi. Grammatik shaklning zohiriy belgilari
– nutqiy xususiyati tadqiq qilindi. Masalan, har bir kelishikning 20 dan 50–60
tagacha ma’nosi ajratilib, tavsiflandi. Bu ma’nolarni yanada ko‘paytirish mumkin
edi. Zero hodisalar cheksiz bo‘lib, ular qanchalik ko‘paysa, manba mohiyatini
shuncha qorong‘ilashtiradi, to‘sib qo‘yadi. Quyidagi misollarga diqqat qiling:
Gulnoraning kitobi
Gulnoraning opasi
Gulnoraning uyi
Gulnoraning yig‘isi.
10
Bunda empirik yondashuv qaratqich kelishigining «qarashlilik», «mansublik»,
«egalik», «subyekt-harakat» kabi to‘rtta ma’nosini farqlashni taqozo qiladi (qatorni
yana davom ettirish va ma’nolar sonini ko‘paytirish mumkin). Bu – zohiriy ma’no,
nutqiy hodisa. Empirik tilshunosdan mohiyatga tomon bundan chuqurroq borish
talab qilinmaydi. Nazariyotchi kelishikning har bir qo‘llanishidagi farqdan «ko‘z
yumib», umumiy jihatni qidiradi. Farqlarning (kitob), (opa), (uy), (yig‘i) va boshqa
so‘zlar ta’sirida ekanligini nazariy yo‘l bilan aniqlaydi hamda shu asosda qaratqich
kelishigining mohiyatini ochadi.
Nazariy o‘rganish jarayonida til hodisalarida zohiriy (nutqiy) va botiniy
(lisoniy) jihat farqlanadi. Har bir birlik yondoshlari bilan o‘zaro munosabatda
o‘rganiladi, ularga tizimiy yondashiladi. Masalan, yuqoridagi misolning
birinchisida
(
Gulnoraning
kitobi
) qaratqich kelishigining «qarashlilik»,
ikkinchisida (
Gulnoraning opasi
) «mansublik» nutqiy (xususiy) ma’nolari
voqelangan. Biroq qaratqich kelishigi shaklining barcha qo‘llanishi uchun umumiy
jihat – «oldingi ismni keyingi ismga tobelash» ma’nosi bevosita kuzatishda
berilmagan va lisoniy ahamiyatga ega. Bu umumiylik yuqoridagi misollarda
«
Gulnora
so‘zining
opa
so‘ziga qaratuvchilik munosabatini ifodalash», ikkinchisi
«
Gulnora
so‘zining
kitob
so‘ziga qaratuvchilik munosabatini ifodalash» tarzida
bevosita kuzatishga chiqqan, sezgi a’zosi bilan his qilinadigan qiymat kasb etib
xususiylashgan. Empirik tilshunos har bir birlikni alohida-alohida tekshiradi.
Masalan,
a
unlisini boshqa unlisiz, biror zamon yoki kelishik shaklini boshqasidan
ajratib, uzib o‘rganadi. Nazariy o‘rganish bosqichida esa ular o‘z tizimdoshi bilan
yaxlitlikda tahlil etiladi. Har bir birlikning, deylik, unlining, boshqa tizimdoshi
bilan o‘zaro munosabatida namoyon bo‘ladigan belgisi nazariyotchi uchun muhim
ahamiyat kasb etadi. Til hodisalarini bu tarzda o‘rganish tizimiy yondashish
deyiladi. Nazariy tilshunoslik har qanday birlikning mohiyati uning munosabatini
chuqur tahlil qilish bilan ochiladi, degan g‘oyaga tayanib ish ko‘radi.
11
Do'stlaringiz bilan baham: | 
