Til ijtimoiy hodisa

Eslatma: O’zbek (turkiy) tilida yozilgan dastlabki yozma yodgorliklar VI-VII asrlarga tegishli bo’lib, bu davrda turkiy til umumturk adabiy til sifatida shakllangan.
ESKI TURKIY TIL

Bu davr tili X-XI asrlarni o’z ichiga oladi. Ayni shu davrdan boshlab bu tilda yirik asarlar yuzaga keldi. Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibatul-haqoyiq”, Ahmad Yassaviyning “Devoni hikmat” asarlari eski turkiy til davriga oid. Eski turkiy til davri qoraxoniylar sulolasiga to’g’ri keladi. Qoraxoniylar davrining eng asosiy adabiy va lingvistik yodgorligi Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk” nomli qomusiy asaridir. Ikkinchi yozma yodgorligi esa Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asaridir.

Qoraxoniylar davri adabiy tili hozirgi Markaziy Osiyodagi barcha turkiy tillarning shakllanishi va rivojlanishi uchun asos bo’lgan til sanaladi va shuning uchun bu davr tili ko’pchilik tilshunoslar tomonidan eski turkiy til deb yuritiladi.

Mahmud Koshg’ariy tilshunoslik tarixida ilk bor “Devonu lug’otit turk” asari orqali qiyosiy tarixiy tilshunoslik deb nomlanuvchi tilshunoslik yo’nalishiga asos soldi. Asar milodiy 1072-yili yozib tugallangan. Koshg’ariyning ikkinchi asari “Javohir un-nahf fi lug’otit turk” hozirgacha topilmagan.

“Devonu lug’otit-turk”ning taxminan XV asrda ko’chirilgan qo’lyozmasi va turkcha tarjimasi asosda o’zbek tiliga 1960-1963 – yillarda professor S.Mutallibov tomonidan tarjima qilingan. 1972-yili “DLT”ning yaratilganiga 900 yil to’lganligi munosabati bilan Farg’ona shahridagi pedagogika institutida keng nishonlandi.

Mahmud Koshg’ariy bu asarni yozishda Chindan to Rumga qadar bo’lgan yo’lni kezib chiqqan va turkiy qabilalar haqida shunday deydi:

-Turklar aslida 20 qabiladir. Har bir qabilaning sanoqsiz urug’lari bor. Men bulardan asosiylarini – ona urug’larini yozdim, shaxobchalarini tashladim. “DLT”dagi ma’lumotlarga qaraganda, o’sha davtda bajanak, qipchoq, o’g’uz, boshqird, basmil, yabaqu, tatar, qirg’iz, chigil, tuxsi, yag’mo, ig’rak, uyg’ur kabi turkiy qabilalar tili umumturkiy adabiy tilni tashkil qilgan. Ulardan “eng yengili – o’g’uz, yaxshisi – yag’mo, tuxsi, eng ochiq, ravon til – hoqoniy o’lkasida yashovchilarning tili” ekanligi ta’kidlangan. Eski turkiy til eski o’zbek tilining shakllanishida muhim o’rin tutgan.

Eski turkiy til davriga oid so’zlar: