|
13.6. Qonga ta’sir qiluvchi zaharli moddalar
Ko’pgina zaharli moddalar qonga tushgach, uning tarkibi va xossalarida u
yoki bu darajada o’zgarishlar chaqiradi. Ularning ayrimlari qonni gemoliziga
sababchi bo’lsa, boshqalari gemoglobinni o’pkadan to’qimalarga tashish
qobiliyatidan mahrum qiladi. Ammo ko’pgina zaharli moddalarning qonga bunday
ta’siri ikkilamchi hisoblanadi. Fakatgina ayrim zaharli moddalar ko’pincha
qondagi gemoglobinga ta’sir ko’rsatadi. Bunday moddalarga is gazi va
310
metgemoglobin hosil qiluvchi zaharli moddalar kiradi.
Uglerod oksidi
(CO) yoki is gazi rangsiz, hidsiz, havodan bir necha marta
engil bo’lib, toza holda sanoatda keng ishlatiladi. Odatda u har xil organik
moddalarning chala yonishidan hosil bo’ladi. Odatdagi turmush xonalari havosida
(ochiq yonuvchi o’choqlar, gaz apparatlari nosoz bo’lganda, ulardan noto’g’ri
foydalanilganda, chekish xonalarida, havoni tozalovchi apparatlarning
kamchiliklari), sanoatda (garajlar, avtomobillarning kabinasida) ko’p avtomobil
qatnaydigan ko’chalar, yong’in o’choqlari, konlar, minalar va o’q dorilar portlagan
joylarda kuzatiladi. Yoqiladigan gazlarda uning miqdori 2 dan 10-foizgacha, erda
yuradigan avtomobildan chiquvchi gazlarda 1,7 dan 13-foiz, aviatsion transporti
gazlarida1-15 foiz, tamaki tutunida – 0,5-1 foiz, qora o’q dori yongandagi gazlarda
3-10 foiz, piroksilin yonishida 47 foiz, generator gazlarida 22-26 foiz, yonuvchi
ko’mirni ustidan o’tuvchi suv bug’larida 50-foizgacha is gazi bo’ladi.
Is gazining toksik ta’sir qilishi asosida qon tarkibidagi gemoglobinni u bilan
birikib karboksigemoglobin hosil bo’lishi yotadi. Bunda qonning bir qismi
kislorodni o’pkadan to’qimalarga tashilishida qatnasha olmaydi va organizmda
kislorod etishmasligi sodir bo’ladi. Bundan tashqari, is gazi yuqori
kontsentratsiyada markaziy nerv sistemasiga falajlovchi ta’sir ko’rsatib,
kapillyarlar o’tkazuvchanligini oshishiga sababchi bo’ladi. Hozirgi davrda is
gazining gemoglobindan tashqari barcha bioximik sistemalarga (mioglobin,
tsitoxromlar, tsitoxromoksidaza, katalaza, peroksidaza) to’g’ridan to’g’ri ta’sir
qilish xususiyati ham aniqlangan.
Is gazi bilan zaharlanganda qonda karboksigemoglobin hosil bo’lishidan
tashqari, is gazining mushaklardagi mioglobin bilan birikishidan
karboksimioglobin hosil bo’lib mushaklar to’q qizil rangga kiradi.
Is gazi asosan o’pka orqali chiqariladi. Xonadagi toza havoning is gazi bilan
zaharlanishida u organizmdan bir necha soat ichida to’lig’icha ajraladi. Biroq, agar
bosh miyada qaytmas o’zgarishlar rivojlangan taqdirda jabrlanuvchi ancha kech
muddatda ko’pincha o’z xushiga kelmasdan vafot etadi.
Is gazi bilan zaharlanish belgilari odatda sekinlik bilan avj oladi. Avvalo
311
bosh og’rigi, quloqlarida shovqin, chekka arteriyalarida tomir urishi, ko’ngil
aynishi va hatto qusishi ko’zga tashlanadi. Yuzi qizarib, tomir urishi tezlashadi,
arterial bosimi tushib ketadi. Mushaklarning holsizlanishi tezda kuchayadi, hushini
yo’qolishi, sfinkterlarning zaiflanishi, yurak faoliyatining susayishi va nafas
olishning buzilishi ko’rinadi. Keyin komatoz holati kuzatilib, talvasalanish
boshlanadi. Odatda o’lim 70-80 foiz gemoglobinni karboksigemoglinga
aylanganda nafas olishning falajlanishidan sodir bo’ladi.
Agar atrof muhitda is gazining miqdori 1-foizdan yuqori bo’lsa,
zaharlanishning yashinsimon formasi kuzatilib, ba’zan bir necha nafas olishdan
keyin tezlikda o’lim yuzaga keladi.
Is gazi bilan o’tkir zaharlanishda murdani kesib ko’rishda murda
dog’larining to’q-qizil rangda bo’lishi, qonni suyuq va och-qizil rangli holatdaligi,
ichki organlari, hamda tana muskullarining xuddi shunday rangdaligi kuzatiladi.
Oshqozon shilliq pardasi, ba’zan ichaklarida, ichki organlarida mayda qon
quyilishlar, miya pardasi va bosh miyasida kuchli to’laqonlilik ko’rinadi. Uzoqqa
cho’ziluvchan hollarda esa bosh miyasida yumshash o’choqlari, yuragida
ko’pchilik nekroz o’choqlari va reaktiv infiltratsiya holati, parenximatoz
organlarda distrofik o’zgarishlar topiladi.
Is gazi bilan zaharlanish tashxisini tasdiqlash uchun qondagi
karboksigemoglobinni miqdori aniqlanishi zarur. Agar qonda 60-70 foiz
karboksigemoglobin bo’lsa, jabrlanuvchi bexush holatga tushib, nafas olishi juda
susayib ketadi va bu holat uzoqroq davom etganda unga yordam ko’rsatilmasa
o’lim sodir bo’ladi. Qonda karboksigemoglobinni miqdori 80 foiz va undan oshsa
o’lim birdaniga yuzaga keladi. Ba’zan is gazi bilan zaharlanganda kimyoviy
tekshirish natijasi manfiy bo’lishi mumkin. Odatda bu zaharli moddaning yuqori
kontsentratsiyasini to’g’ridan to’g’ri markaziy nerv sistemasiga falajlovchi ta’siri
tufayli o’lim tez sodir bo’lishi bilan bog’liq. Shuningdek ayrim hollarda
jabrlanuvchini is gazi bo’lgan joydan tezlikda toza havoga chiqarilganda uning
miqdori o’lim sodir bo’lgunga qadar qonda ancha kamaygani kuzatilishi mumkin.
Murdani kesib ko’rish paytida sud-kimyoviy tekshiruvi uchun katta chuqur
312
qon tomirlaridan 10 ml qon olinadi. Is gazi borligini sud-kimyoviy usulda
aniqlashda quritilgan qon va uning dog’laridan ham foydalanish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
