Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

17.4. Elektrod potensialning vujudga  

kelishi va uning turlari

Elektrokimyoviy potensial

Elektrod deb, tok hosil qiluvchi har qanday sistemaga aytila­

di. U odatda, chegaradosh fazalar bilan ajralish sathi bilan ajralgan 

boʻladi. Fazalar chegarasida elektronlar almashinuvi amalga oshi­

shi tufayli bir xil zaryadli zarrachalar yuzaning bir tarafiga, boshqa 

turdagi zarrachalar yuzaning ikkinchi tarafiga tizilib oladi va qoʻsh 

elektr qavat hosil boʻladi. Potensial deb, zaryadlangan zarrachalar 

atrofidagi fazo deb tushunsa boʻladigan birlikka aytiladi. Odatda, 

bir  xil  zaryadlangan  zarrachalarga  nisbatan  boshqa  turdagi  zarra­

chalar soni koʻproq boʻlib, potensiallar ayirmasi hosil boʻladi. Po­

tensiallar ayirmasining hosil boʻlish mexanizmi va qanday yuzada 

hosil boʻlishiga qarab turlicha nomlanadi: Elektrokimyoviy, oksi­

dlanish­qaytarilish, diffuziya, membrana, kontakt, elektrkinetik va 

boshqalar. 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

390

Agar metall suvga yoki shu metall tuzining suvli eritmasiga 

tushirilsa, qutbli suv molekulalari ta’sirida metall yuzasidagi ion­

lar yuzadan ajralib chiqib, suyuqlik musbat “+”, metall yuzasi esa 

elektronlar hisobiga manfiy “–” zaryadlanadi. Metall ionlari yigʻilib 

borgan sari metall erishi sekinlashib borib, sistemada muvozanat 

qaror topadi: 

Ме + mH

2

O 

→

←

  Me

n+

 + mH

2

O + ne

–

Muvozanat holati eritmadagi metall ionlari konsentratsiyasi­

ga bogʻliqdir. Shunday qilib, aktiv metallar (Al, Zn, Fe, Sn) suvga 

tushirilganda metall yuzasi musbat zaryadlanadi.  Passiv metallar 

suvga  yoki  о‘zining  suvli  eritmasiga  tushirilganda  ular  eritmaga 

kam  ion  ajratadi,  eritmadagi  tuz  ionlari  kо‘p  bо‘lganligi  sababli, 

metall ionlari elektrod yuzasini qoplay boshlaydi va uning yuzasi 

musbat zaryadlanib, eritmada metall ionlariga eritmadan anionlar 

tortilib, metallga chegaradosh bо‘lgan eritmada manfiy zaryadli tuz 

anionlari tо‘planadi. 

Ikkala holda metall sathi bilan suyuqlikning yondoshgan qavati 

orasida potensiallar ayirmasi yuzaga keladi. Bu potensiallar ionlar­

ning metalldan yoki metallga koʻchishini davom etishi jarayonini 

chegaralab qoʻyadi. Shu munosabat bilan har bir metall va uning 

ma’lum  tuz  konsentratsiyasiga  qanday  boʻlmasin  biror  potensial 

toʻg‘ri  keladi.  Bunda  vodoroddan  oldinda  turgan  metallar  manfiy 

zaryadlanadi, vodoroddan keyin joylashgan metallar esa musbat 

zaryadga ega boʻladi. Oʻz tuzining eritmasiga botirilgan metall yu­

zasida hosil boʻladigan potensial elektrod potensiali deb ataladi.

Elektrod  potensial  hosil  boʻlishini  galvanik  element  misolida 

koʻramiz. Musbat zaryadlanadigan mis va manfiy zaryadlanadigan 

ruxdan yasalgan galvanik element Daniel-Yakobi  galvanik  ele-

menti deyiladi. 

Tashqi zanjir tutashtirilganda elektr toki yuzaga keladi, ayni va­

qtda elektronlar ruxdan mis elektrodga oʻtadi va unga oʻtayotgan 

mis  ionlariga  qoʻshiladi.  Rux  asta­sekin  eriy  boshlaydi,  mis  esa, 

aksincha, eritmadan ajralib chiqib, elektrodga choʻkadi. Element­

---

Tibbiy kimyo / 1  

391

ning  chap  qismida  hosil  boʻladigan  ortiqcha  Zn

2+

 ionlari KC1 ni 

tutgan agar­ agar bilan toʻldirilgan naycha orqali oʻng tomonga dif­

fuziyalanadi, SO

4

2­

 ionlari esa chap tomonga oʻtadi. Misni rux bilan 

siqib chiqarish reaksiyasi elementdagi elektr energiya manbai boʻlib 

xizmat qiladi.

17.7- rasm.  Yakobi-Daniel galvanik element sxemasi

Zn  +  CuSO

4

   →  ZnSO

4

  +  Cu.

Ikkala  metallning  tabiati  va  konsentratsiyasi,  aniqrog‘i  ular­

dagi ionlarning aktivligi bilan elementda paydo boʻladigan elektr 

yurituv chi kuch  (E.Yu.K.) ning bog‘liqligi quidagicha ifodalanadi:

Ex  = E

1

 ­ E

2

bunda: Ex ­ E.Yu.K., E

1

va E

2

– qiymatlari Nernst formulasi boʻyicha 

topilgan, alohida olingan elektrodlarning potensiallari.

Agar zanjirdagi elementning E.Yu.K. dan katta E.Yu.K. toki 

teskari tomonga yoʻnaltirilsa, elektrodlarda teskari kimyoviy jara­

yonlar yuz beradi. Rux elektroddan ajraladi, mis esa eriydi, sistema 

dastlabki  holatga  qaytadi.  Tok  teskari  tomondan  yoʻnaltirilganda 

teskari jarayonlar yuzaga keladigan bunday elementlar qaytar el-