Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

16.5. Kimyoviy muvozanat

Barcha  kimyoviy  reaksiyalar    ikki  turga:  qaytar  va  qaytmas 

reaksiyalarga  boʻlinadi.  Reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  toʻliq 

reaksiya mahsulotlariga aylanadilan jarayonlar qaytmas reaksiyalar 

deyiladi. Qaytmas reaksiyalar faqat bir yoʻnalishda boradi va bular 

amalda toʻliq, oxirigacha boradigan reaksiyalardir. Bunday  reaksi­

yalarga:

---

1-kurs talabalari uchun darslik

368

• Qiyin eriydigan moddalar hosil boʻlishi bilan boradigan reak­

siylar:

AgNO

3

+NaCl=AgCl↔+NaNO

3

•  Gazsimon moddalar hosil boʻlishi bilan boradigan reaksiy­

lar:

Na

2

CO

3

+2HCl= 2NaCl + CO

2

↑  + H

2

O      

• Koʻp miqdorda energiya ajralishi bilan boradigan reaksiylar: 

C +O

2

 → CO

2

  ­ ∆H   

• Kuchsiz elektrolit hosil boʻlishi bilan boradigan reaksiylar:

NH

4

Cl + H

2

O ↔ NH

4

OH + HCl

Aksariyat  kimyoviy  jarayonlar  qaytar  reaksiyalardir.  Reaksi­

yaga  kirishuvchi  moddalarning  bir  qismi  reaksiya  mahsulotlariga 

aylanib, ayni vaqtda reaksiya mahsulotlari qaytadan dastlabki mod­

dalarga  aylanib  turadigan  kimyoviy  jarayonlar  qaytar  reaksiyalar 

deyiladi. Qaytar reaksiyalar ikkita oʻzaro qarama­qarshi yoʻnalish­

da boradi.

Masalan, berk idishda ekvivalent miqdorda  vodorod  bilan yod 

reaksiyaga kirishadi:  

H

2

 + J

2

 ↔ 2HJ

Vodorod  bilan yodning konsentratsiyasi yuqori, vodorod yodid 

konsentratsiyasi nolga teng. Ma’lum miqdorda vodorod yodid  hosil 

boʻla borishi bilan teskari reaksiya boshlanadi,  yani vodorod yodid  

vodorod bilan yodga ajralala boshlaydi.

2HJ   ↔   H

2

 + J

2

---

Tibbiy kimyo / 1  

369

Avval  chapdan o‘ngga borayotgan reaksiya tezligi katta boʻla­

di,  bir ozdan keyin o‘ngdan chapga borayotgan reaksiya tezligi or­

tadi. Nihoyat  toʻg‘ri va teskari reaksiyalar tezligi tenglashadi.

Bu vaqtda idishda uchala komponentning miqdoriy nisbatlari 

ma’lum qiymatga erishadi va ayni sharoitda bu nisbat oʻzgarmasdan 

saqlanadi.

Muozanat  holatda  toʻg‘ri  va  teskari  reaksiyalar  toʻxtamaydi, 

shuning uchun bunday holat kimyoviy dinamik muvozanat holati 

deyiladi.

Berk idishda 500°C harorat va 300 atm bosimda 1 mol N

2

  gazi 

va 3 mol H

2

 gazi aralashtirilsa  bu moddalar oʻzaro ta’sirlashib,  am­

miak hosil boʻla boshlaydi (toʻgʻri reaksiya):

N

2

 + 3H

2

 ↔ 2NH

3

 (I)

υ

toʻgʻ

 = K1 ∙ [N

2

] ∙ [H

2

]

3

 boʻladi.

---

1-kurs talabalari uchun darslik

370

Vaqt  oʻtishi  bilan  I  reaksiya  tezligi  kamayib  boradi.  Chunki, 

massalar ta’siri qonuniga koʻra N

2

 va H

2

 konsentratsiyalari kamayib 

borishi bilan υ

toʻgʻ

 ning qimati kamaya boshlaydi. II reaksiya tezligi 

esa, aksincha, orta boshlaydi. Chunki, vaqt oʻtishi bilan ammialn­

ing konsrntratsiyasi ortib boradi va υ

tes

 qiymatining ortishiga olib 

keladi.

Sistemada shunday holat yuzaga keladiki, bu paytda I va II 

reaksiyalarning tezliklari oʻzaro teng boʻlib qoladi:

υ

toʻgʻri

 = υ

teskari

Bunda  toʻgʻri  va  teskari  reaksialarning  tezliklari  teng  boʻlib 

qoladi va ushbu holat  sistemaning kimyoviy muvozanat holati 

deyiladi. 

Kimyoviy  muvozonat  paytida  kimyoviy  reaksiyalar  toʻxtab 

qolmaydi, reaksiya davom etaveradi. Lekin qarama­qarshi reaksi­

yalarning tezliklarigina teng boʻlib turaveradi. Shu sababli buni din­

amik (harakatchan) muvozanat deyiladi. Kimyoviy muvozanatning 

miqdoriy  tavsifnomasi  sifatida  muvozanat  doimiysi  –  K

muv 

qabul 

qilingan.