Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

16.1. Kimyoviy reaksiya turlari

Kimyoviy reaksiyalar juda koʻp uchraydi. Organizmda boradi­

gan kimyoviy reaksiyalar iste’mol qilingan oziq­ovqat mahsulotlar­

ni quyi molekulalarga parchalashga yordam beradi. Oʻsimlik barg­

laridagi uglerod (IV) oksidi va suv kimyoviy reaksiya natijasida 

uglevodlarga aylanadi. Metaboliszm jarayonida inson organizmida 

ma’lum miqdorda O

2 

sarflanadi. 

Agar, qondagi kislorod miqdori kam boʻlsa, pulmunolog bemor­

ga kislorod berishni va qondagi kislorod miqdorini qayta nazorat 

qilishni tavsiya qiladi. 

Ba’zi  kimyoviy  reaksiyalar  oddiy  boʻlsa,  qolganlari  anchagina 

murakkab boʻladi. Oddiy reaksiyalarni ham, murakkab reaksiyalar­

ni ham kimyoviy tenglamalar orqali ifodalash mumkin. Har qanday 

kimyoviy ta’sirlanish natijasida bir modda ikkinchisiga aylanadi va 

kimyoviy  reaksiya  sodir  boʻladi.  Buning  natijasida  boshlangʻich 

moddalar molekulalaridagi atomlar orasidagi bogʻlar uzilib, ularning 

---

Tibbiy kimyo / 1  

347

oʻrniga yangilari hosil boʻladi, ya’ni reaksiyaga kirishuvchi moddalar 

tarkibidagi atomlari reaksiya mahsulotlarining tarkibiga kiradi.

Kimyoviy reaksiyalar quyidagi xususiyatiga koʻra sinflanadi.

Reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  va  reaksiya  mahsulotining 

soniga koʻra kimyoviy reaksiyalar bir necha turlarga boʻlinadi. 

Tibbiy  kimyo  

347

oʻrniga yangilari hosil boʻladi, ya’ni reaksiyaga kirishuvchi moddalar 

tarkibidagi atomlari reaksiya mahsulotlariningtarkibiga kiradi.

Kimyoviy reaksiyalar quyidagi xususiyatiga koʻra sinflanadi.

•

Reaksiyaga kirishuvchi moddalarning va reaksiya mahsulo­

tining soniga koʻra kimyoviy reaksiyalar bir necha turlarga boʻlina­

di. 

343 

 

sarflanadi.  Agar,  qondagi  kislorod  miqdori  kam  boʻlsa,  pulmunolog 

bemorga kislorod berishni va qondagi kislorod miqdorini qayta nazorat 

qilishni tavsiya qiladi.  

Ba’zi  kimyoviy  reaksiyalar  oddiy  boʻlsa,  qolganlari  anchagina 

murakkab boʻladi. Oddiy reaksiyalarni ham, murakkab reaksiyalarni ham 

kimyoviy  tenglamalar  orqali  ta’riflash  mumkin.  Har  qanday  kimyoviy 

ta’sirlanish  natijasida  bir  modda  ikkinchisiga  aylanadi  va  kimyoviy 

reaksiya  sodir  boʻladi.  Buning  natijasida  boshlangʻich  moddalar 

molekulalaridagi  atomlar  orasidagi  bogʻlar  uzilib,  ularning  oʻrniga 

yangilari hosil boʻladi, ya’ni reaksiyaga kirishuvchi moddalar tarkibidagi 

atomlari reaksiya mahsulotlariningtarkibiga kiradi. 

Kimyoviy reaksiyalar quyidagi xususiyatiga koʻra sinflanadi. 



  Reaksiyaga  kirishuvchi  moddalarning  va  reaksiya  mahsulotining 

soniga koʻra kimyoviy reaksiyalar bir necha turlarga boʻlinadi.  

 

 

 

 

 

Birikish reaksiyasi  –  ikkita  yoki  undan  ortiq  oddiy  moddalar 

birikib bitta murakkab modda hosil qiladi. 

Birikish reaksiyasi – ikkita yoki undan ortiq oddiy moddalar bi­

rikib bitta murakkab modda hosil qiladi. 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

348

Oʻrin  olish  reaksiyasi – moddalardagi elementlarning o‘rnini 

boshqa elementlar oladi. 

Yakka oʻrin olish reaksiyalarida bitta regentdagi elementni oʻr­

nini boshqa reagentdagi elementi oladi. 

Almashinish reaksiyasida, musbat ionlar joy almashinadi

Parchalanish reaksiyasi  –  reagentlar  ikkita  yoki  undan  ortiq 

oddiy moddaga parchalanadi. 

•  Reksiyaga kirishayotkan moddalarning oksidlanish darajasi 

oʻzgarishiga koʻra quydagi turlarga boʻlinadi.

Oksidlanish darajasi oʻzgarmaydigan reaksiyalar 

Cu

2+

CI

2

­

 +2Na

+

O

2­

H

+

 = Cu

2+

(O

2­

H

+

)

2

 +2Na

+

CI

­

Oksidlanish darajasi oʻzgaradigan reaksiyalar

Al

0

 + O

2

0 → 

Al

2

3­

O

3

2­

• Reaksiya yoʻnalishiga koʻra quydagi turlarga boʻlinadi:

Qaytmas reaksiyalar – dastlabki moddalar toʻliq sarflanib reak­

siya mahsulotiga aylanadigan, ya’ni  oxirigacha  boradigan  reaksi­

yalar.

---

Tibbiy kimyo / 1  

349

Na

2

CO

3

+2HCI = 2NaCI + CO

2

 + H

2

O

Qaytar reaksiyalar  –  ikki  qarama­qarshi  tomonga  boradigan 

reaksiyalar:

2H

2

+ CI

2 

 2HCI

Issiqlik effektiga koʻra quydagi turlarga boʻlinadi:

 Ekzotermik reaksiyalar– issiqlik ajralishi bilan boradigan reak­

siyalar:

CH

4

 + 2O

2

 →CO

2

 + 2H

2

O + energiya

Endotermik reaksiyalar– issiqlik yutilishi bilan boradigan reak­

siyalar.

KClO

3

→ KCl + O

2

 – energiya