Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Kimyoviy birikmalar hosil bo‘lish issiqligi  

(entalpiyasi)

Oddiy  moddalar  (elementlar)dan  birikma  hosil  boʻlishida 

ajraladigan yoki yutiladigan issiqlik miqdori birikmalarning hosil  

boʻlish  issiqligi  deyiladi.  Birikmalarning  hosil    boʻlishi  standart 

issiqligi ΔH

0

 belgisi bilan ifodalanadi. Standart sharoitda barqaror  

boʻlgan oddiy moddalarning hosil  boʻlish issiqligini (grafit, rombik 

oltingugurt, suyuq brom, kristall yod, oq fosfor) nolga teng deb qa­

bul qilinadi.

Hozirgi  kunda  taxminan  4  mingdan  ortiq  moddaning  hosil  

boʻlish issiqligi aniqlangan. Ushbu son qiymatlari turli tuman reak­

siyalarning  issiqlik  effektini  hisoblash  mumkinligini  bildiradi  va 

bunda, Gess qonunidan kelib chiqadigan birinchi xulosaga asosla­

nadi: har qanday reaksiyaning issiqlik effekti reaksiya mahsulotlari­

---

Tibbiy kimyo / 1  

329

ning hosil  boʻlish issiqliklari yigʻidisidan reaksiya uchun olingan 

dastlabki moddalarning hosil  boʻlish issiqliklari yigʻindisini ayir­

masiga teng.

Gess  qonuninidan  kelib  chiqadigan  ikkinchi  xulosa:  orga nik 

moddalarning hosil  boʻlish issiqligi  (standart entalpiyasi) oʻz qiy­

mati  jihatidan  oddiy  moddalarning  yonish  issiqligidan  ayni  shu 

organik moddaning yonish issiqligi ayirmasiga teng. Bunda oddiy 

modda deganda berilgan organik modda tarkibiga kiradigan ele­

mentlar C(gr),  H

2

(g),  S(romb) kabi individual holati nazarda tu­

tiladi.

Masalan: C

2

H

5

OH hosil  boʻlishining standart entalpiyasini hi­

soblaylik.

C

2

H

5

OH  yonish  standart  entalpiyasi  –1368,5  kJ,  CO

2

(g) va 

H

2

O

(s)

larning hosil boʻlish issiqliklari – 393,78 va 286,02 kJga teng­

ligini inobatga olib:

C

2

H

5

OH

(s)

 + 3O

2(g)

 = 2 CO

2(g)

 + 3H

2

O 

(s)

ΔH

0

298

 = (­2·393,78 – 3·286) – (­1368,5) = ­277, 12 kJ

Organik  moddalarning  sintezi,  koʻp  hollarda,  murakkab  jara­

yondir. Organik moddalarning yonish standart entalpiyasi (agarda 

dastlabki va soʻnggi moddalar standart holatda  boʻlsa) yoki issiqli­

gi deb 1 mol modda yongandagi entalpiyasi oʻzgarishiga aytiladi. 

Shuning uchun, uning oldidan Δ belgisi qoʻyiladi – ΔH.

Masalan, glukozaning oksidlanish reaksiyasini issiqlik effekti 

quyidagicha aniqlanadi:

C

6

H

12

O

6

 + 6O

2(g)

 → 6CO

2(g)

 + 6H

2

O

(s)

Bu reaksiyadagi har bir moddaning standart hosil  boʻlish is­

siqligi qiyidagicha:

ΔH

0

 

298

(CO

2(g)

)= ­393,51 kJ/mol

ΔH

0 

298

(H

2

O

(l)

)= ­285,84 kJ/mol

ΔH

0 

298

(C

6

H

12

O

6(kr)

)= ­1274,45 kJ/mol

ΔH

0 

298

(O

2(g)

) = 0,00 shu sonlardan foydalanib glukozaning 

oksid lanish reaksiyasini issiqlik effektini hisoblab topamiz.

ΔH

0

sist

[(6ΔH(CO

2

)

 x.b.298

+6ΔH(H

2

O)

x.b.298)]

­

---

1-kurs talabalari uchun darslik

330

[(ΔH(C

6

H

12

O

6

) 

x.b.298

+6ΔH(H

2

O) 

x.b.298

)]=

=[6(­393,51)+6(­285,84)]–[(­1274,45)+6(0)]= ­2801,69kJ/mol

Tirik organizmlarda glukozaning CO

2

 va H

2

O gacha oksidlani­

shi, bir qator oraliq fermentativ reaksiyalar orqali oʻtadi. Har qay­

sisida aniq bir energiya miqdori ajralib chiqadi va organizmda sekin 

asta sarflanadi. Ularning yigʻidisi Gess qonuni boʻyicha –2801,69 

kJ/mol ga tengdir. Biroq organizmda kechdigan har bir bosqichda 

ajralgan  va  sarflangan  issiqliklarni  oʻlchab    boʻlmaydi.  Glukoza­

ning toʻliq oksidlanishidan hosil bo‘lgan ATF miqdori 15.1­jadval­

da berilgan.