Thesis · April 2020 doi: 10. 13140/RG

БЎЛҒУСИ МАТЕМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИНИ МАВЗУДАГИ 
МАСАЛАЛАРНИ МАНТИҚИЙ-МАТЕМАТИК ТАҲЛИЛИНИ БАЖАРИШГА 
ЎРГАТИШ 
 
Жўраева М.Н. – ҚДУ, Қарши, Ўзбекистон. 
Аннотация:
Мақолада талабаларга мактаб математика дарслигидаги масалаларни 
таҳлил қилиш методикасига ўргатиш мазмуни баён қилинади.
Kalit so‘zlar:
masala, mantiqiy-matematik tahlil, matematik faoliyat 
Аннотация:
В статье излагается содержание методики обучения студентов логико-
математическому анализу задачного материала учебника. 
Ключевые слова:
задача, логико-математический анализ, математическая 
деятельность.
 
Annatation:
The article describes the content of methods of teaching students the logical
and mathematical analysis of the exercises and task materials of the textbook. 
Keywords:
problem, logical and mathematical analysis, mathematical activity 
Республикамизда сўнги йилларда фан ва таълимни ривожлантириш бўйича бир 
қатор қарорлар қабул қилинди [1,2]. Бу қарорларда таълим тизимининг барча 
босқичларида фанларни, хусусан математикани ўқитиш сифатини янги босқичга 
кўтариш, эгалланган билим, кўникма ва малакалар, компетенцияларни баҳолашнинг 
замонавий шакл, воситаларини қўллаш бўйича аниқ вазифа ва топшириқлар белгилаб 

---

ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
 
460 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ
берилган. 
Математика фанини ўқитиш сифатини ошириш методик таъминот билан бир қаторда 
математика ўқитувчисининг методик тайёргарлигига бевосита боғлиқ. Математика 
ўқитувчиси ўз амалиётида касбий фаолиятнинг ҳар хил турларини бажаришга тўғри келади. 
Бундай фаолият турларидан бири мактаб математика курси мавзусининг ўқув материалини 
мантиқий-дидактик таҳлилини бажаришдан иборат. Агар мавзунинг таҳлили бажарилмаса, у 
ҳолда кейинги ишларнинг самараси паст бўлади. Чунки мазмунни таҳлил қилмасдан дарс 
режасини ишлаб чиқиш, ўқитиш воситаларини танлаш мумкин эмас. Бу ҳақида математика 
ўқитиш методикаси фани бўйича ёзилган ўзбек тилидаги адабиётларда [3,8] ёзилган бўлса 
ҳам, айнан мавзуининг мантиқий-дидактик таҳлили ҳақида, уни бажариш бўйича 
маълумотлар келтирилмаган, Шу фаннинг ўқув дастурида [6] аниқ ёзиб кўрсатилмаган. Шу 
сабабали математика ўқитувчиларини, талабаларни мавзунинг мантиқий-дидактик таҳлили, 
уни ташкил этувчи асосий компоненталари ҳақидаги маълумотлар билан таништириш, 
мантиқий-дидактик таҳлилни бажариш бўйича кўрсатмалар, тавсиялар билан таништириш 
муҳим методик масала ҳисобланади. Ушбу мақолада [4,5] адабиётларга асосланган ҳолда 6-
синф дарслигининг [7] “Сонларнинг 10 га, 5 га ва 2 га бўлиниш белгилари” мавзусидаги 
математик масалаларни мантиқий математик таҳлили билан таништирамиз.
Дастлаб асосий тушунчалар ҳақида маълумот берамиз.
Мавзунинг мантиқий-дидактик таҳлили – бу шартли равишда учта (мақсад қўйиш; 
мантиқий-математик таҳлил; методик таҳлил) блокга бирлаштирилган ҳаракатлар кетма-
кетлиги. 
Ўқув материали мазмунида иккита йирик блок ажратилади: 1) назарий материал; 2) 
математик масалалар. 
Математик материал қуйидагилардан ташкил топган: а) математик тушунчалар ва 
уларнинг таърифлари; б) тасдиқлар (теорема-хоссалар; теорема-аломатлар; леммалар; 
натижалар; мавжудлик ва ягоналик теоремалари); в) алгоритмлар (қоидалар; формулалар); г) 
математик методлар (аксиоматик; координаталар; вектор; тенгламалар ва тенгсизликлар ва 
бошқ.). 
Математик масалаларни ўқув жараёнида фойдаланишига кўра катта икки гуруҳга 
ажратишади. Биринчи гуруҳга математикани ўқитишда восита сифатида фойдаланиладиган 
масалалар киритилади. Улар тушунчаларни шакллантиришда, ўрганилган тасдиқларни 
бевосита фойдаланишни ўргатишда, алгоритмларни мустаҳкамлашга, математик методларни 
тушунтириш ва бевосита татбиқ этишда фойдаланилади. 
Иккинчи гуруҳга мактаб даражасида ўқувчиларнинг математик фаолиятини 
ташкиллаштириш мумкин бўлган масалалар киради. Ўқувчиларнинг математик фаолияти 
қуйидагилардан иборат: масалани қўйиш ва уни қабул қилиш; ечимни излашни 
ташкиллаштириш (масала шартини таҳлил қилиш; маълум математик фактлар ва масала 
шартини қарама-қарши қўйиш, ечиш стратегиясини ишлаб чиқиш; масалани ечиш режасини 
тузиш) ечиш режасини амалга ошириш; ечиш натижаларини танқидий англаш ва бошқ [5].
Ўқув материалини юқоридаги каби талқин қилиш дарсликнинг ихтиёрий бўлимида 
математик тушунчаларни ва уларнинг таърифларини, тушунчага келтириладиган 
объектларни, уларнинг мантиқий тузилишини ва уларнинг келиб чиқиш генезисини таҳлил 
қилишга имкон беради. Ҳудди шунингдек, теорема ва алгоритмларни ўрганишга ҳам 
ёндашиш мумкин. 
Мавзунинг 
мантиқий-математик 
таҳлили 
деганда 
унинг 
қуйидаги 
компененталарининг таҳлилини тушинамиз [5]: 
1)
Тушунчалар ва уларнинг таърифларининг мантиқий-математик таҳлили; 
2)
Тасдиқларнинг (аксиомалар, теоремалар, хоссалар, аломатлар ва бошқ.,) ҳамда 
теорема ва унинг исботи билан ишлашнинг умумий усулларининг мантиқий-математик 
таҳлили; 

---