|
ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
358
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ
1.
Omonimlar ( shakldosh so’zlar)
2.
Sinonimlar ( ma’nodosh so’zlar)
3.
Antonimlar ( zid ma’noli so’zlar)
4.
Paronimlar ( talaffuzdosh so’zlar)
5.
Uyadosh so’zlar.
So’z ma’nosining rivojlanish qonuniyatlarini tekshirish, so’zlarning omonimlik, sinonimlik
va antonimlik xususiyatlarini o’rganish tilining lug’at boyligini aniqlashga, turli lug’atlar tuzish
ishlariga katta yordam beradi.
1
Tilning ifoda rejasida bir- biriga qarama- qarshi holatlarni, miqdoriy
o’lchamlardagi ziddiyatlarni ko’rish mumkin. Masalan, frazeologizm va sinonimiyada ifoda
birliklarining mazmun birliklaridan ko’p bo’lsa, polisemiya va omonimiyada buning aksini
ko’ramiz. Bunda shaklan bir xillikga ega bo’lgan lug’aviy birliklar ikki va undan ortiq ma’no bilan
ish ko’radi. Ikki va undan ortiq ma’no bir shaklga to’g’ri kelishi hollarini matn bartaraf etadi.
2
Omonimlar (grekcha omos bir xil, onomo yoki onumo nom degani – talaffuzi va yozilishi
bir hil, ammo ma‘nosi har xil bo‘lgan so‘zlardir: yuz (ot) – yuz (son), tut (daraxt) – tut (harakat),
soch (ot)-soch-(harakat), oq (sifat)- oq (harakat). Omonimlar badiiy adabiyotda, og‘zaki nutqda,
ayniqsa, askiyada so‘z o‘yini, qochiriq ma‘nolarni ifodalash uchun keng qo‘llaniladi. Shuningdek,
o‘zbek adabiyotida omonim so‘zlar qofiyasiga asoslangan tuyuq janri ham mavjud. Shuni alohida
ta’kidlash lozimki, lingvistikada ko’p ma’noli so’zlar ya’ni polisemiyalar ham mavjud. Omonim va
polisemiyani bir-biradan farqlay olish kerak. Ko’p ma’noli so’zlarning ma’nolari o’rtasida
aloqadorlik bo’ladi va har doim bir xil so’z turkumiga oid: ko’z (odamning ko’rish a’zosi),
derazaning ko’zi (tashqarini ko’rish uchun mo’ljallangan tirqish) va boshqalar. Omonimlar bir xil
so‘z turkumiga ham, har xil so‘z turkumiga ham oid bo‘lishi mumkin: ot – ism, ot – hayvon. Bunda
ikkalasi ham bir so‘z turkumiga oiddir, lekin bularning ma’nolari o’rtasida hech qanday aloqadorlik
mavjud emas. Bir turkum doirasidagi omonimlar qo‘shimchalar qabul qilganda ham omonimligini
saqlab qolaveradi . Omonimlarning quyidagi turlari mavjud: 1) leksik (lug‘aviy ) omonimlar so‘zlar
o‘rtasidagi omonimlikdir. Soch – a‘zo, soch – harakat, oq – rang, oq – harakat. 2) frazeologik
omonimlar iboralar, ya‘ni ko‘chma ma‘noli, tasirchanlikka ega bo‘lgan birikmalar o‘rtasidagi
omonimlikdir: boshga ko‘tarmoq – e‘zozlamoq, boshga ko‘tarmoq – to‘polon qilmoq.
3) gramatik omonimlar ikki xil bo‘ladi: a) morfologik omonimlar qo‘shimchalar o‘rtasidagi
omonimlikdir: to‘kin dasturhon (sifat yasovchi ) – ekin (ot yasovchi); b) sintaktik omonimlar so‘z
birikmalari yoki gaplar o‘rtasida bo‘ladi : so‘z birikmalarinig omonimligi: yolg‘ondan hayron
bo‘lmoq, (yolg‘on gapdan hayron bo‘lmoq) - yolg‘ondan hayron bo‘lmoq (yolg‘ondakamiga hayron
bo‘lmoq). SH.Rahmatullaev tomonidan tuzilgan («O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati»
(Toshkent, 1984) dan tildagi mazkur birliklar to‘g‘risida ham nazariy, ham amaliyotda qo‘l
keladigan ma‘lumotlar olishimiz mumkin.
Shuni ham aytish joizki, so’zlarda paradigmatik (o’xshashslik) xususiyatlar mavjud. Ba’zi
bir so’zlar aytilishda bir ammo ma’nosi va yozilishda bir- biridan keskin farq qiladi. Bu kabi
hodisalar omonim tarkibiga kirmaydi. Ular omofonlar deb yuritiladi. Masalan: yetti (son) — yetdi
(feʼl); yot (begona) — yod (xotira). Tilimizda bir xil yoziladigan va talafuzda, urg’u tushishida bir-
biridan ma’no farq qiladigan so’zlar ham mavjud. Ular omograflar deyiladi. Tom (uyning tepasi)-
tom (jild), rom (deraza) rom (ichimlik), jon (pyh) - jon (kishi ismi) va shu kabilar bunga misol bo‘la
oladi. Bularni bir- biridan kontekst tarkibida turgan o’rnidan farqlash mumkin.
Boshlang‘ich sinf ona tili darsliklariga nazar tashlaydigan bo‘lsak omonimlar uchun juda
kam mashqlar ajratilgan. 2-3 sinf darsliklarida bu mavzu deyarli ko‘zga tashlanmaydi, lekin 4-sinf
ona tili omonim so‘zlarni uchratishimiz mumkin.
Masalan: 263-mashq. Birikmalarni o‘qing.
ko‘m-ko‘k
Do'stlaringiz bilan baham: |
