Thesis · April 2020 doi: 10. 13140/RG

 
360 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ
мана шу янги ёндашув доирасида амалга оширилиб келинган эди. Бундай ёндашув тафаккур 
(идрок қилиш) ментал (ички) тасаввурлар (репрезентациялар) орқали амалга оширилади 
деган фундаментал ғояга асосланади. 
Когнитив лингвистика, олимларнинг таъкидлашича умумий когнитив йўналишдаги 
фанларнинг бир тармоғи бўлиб билимларни тизимли репрезентация қилиш ҳамда турли 
ахборот каналларидан келадиган ахборотларни қайта ишлаш жараёнини тадқиқ қиладиган 
фандир [5, 18-27-б.]. 
Когнитив ёндашувнинг ўзига хос томонларидан бири бу тилнинг умумий ҳолати 
билан боғлиқ бўлган нафақат хотира, балки инсоннинг физиологик, психологик, 
психофизиологик хусусиятлари, балки фикрнинг ижтимоий контекстдаги ўрни, ўзаро 
муносабатга киришув воситалари ва бу жараёнида қўллайдиган барча билим турлари ва 
фаолият натижаларини тушунилишидир. Когнитив лингвистикада тилнинг ва лисоний 
ҳодисаларнинг когнитив таҳлилида учта асосий ёндашувни кўрсатиш мумкин: 
1) Экспериенциал ёндашув (experiential view). Бу ёндашув нафақат назарий 
билимларни балки кундалик турмуш тажрибаси орқали эгалланган билимларни ҳам ўз ичига 
олиб, мантиқий хулоса чиқариш қоидаларига, атроф муҳит билан муносабатга киришув 
жараёнида тўпланган тажрибаларга ҳам асосланади; 
2) Ажратиб фарқлаб олиш назарияси (prominence view) фикрдаги ёки жумладаги 
танлаб олинган тушунчани, ахборотни қандай идрок қилиш масалалари билан шуғулланади. 
Муайян вазиятни баён қилишда одатда биз субъект функциясини шу вазиятда бирор сабаб 
билан бошқалардан ажралиб турувчи белгиси билан қизиқарли туюлган бирорта предмет ёки 
шахсга боғлаб тасаввур қиламиз; 
3) Концентриация назарияси диққатни жамлаш назарияси (attentional view) 
ҳисобланиб, бундай назариянинг асосини инсон ўз фикрини ифодалашда предмет ёки 
шахснинг қандай сифатлари, белгилари унинг диққат эътиборини тортишлиги ташкил 
қилади. 
Инсоннинг лисоний воситалардан фойдаланиш қобилияти когнитив ёндашувда унинг 
диққати, тасаввури, фарази, муаммони ечишдаги қобилиятлари каби сифатлари билан боғлаб 
ўрганилади. Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича бизни ўраб турган атроф-муҳит рангли 
шакллардан ташкил топган, унинг айрим фрагментлари алоҳида ажралиб туришлиги 
лисоний воситаларда ўз аксини топади [1, 94-б.].
Муайян бир тил ичида ҳосил бўладиган имплицитлик назарда тутилган тагмаънони 
шу тилга хос бўлган вазият белгиларининг семантик-синтактик конструкциялари орқали 
ифодалаб бўлмаслиги орқали вужудга келадиган имплицитликни кўзда тутади. Бундай 
имплицитлик одатда кўпроқ илмий техникага оид атамаларни бошқа тилларга ўгиришда 
кўзга ташланади ва улар эксплицит усулда таржима қилинади. Масалан: Француз тилида 
“Сlear hotline” - ядро қуролининг бошқарув пулти маъносини; 
Инглиз тилида
“Тhe keypads 
have a group of zone and system status lights” - тизимнинг ҳолатини кўрсатувчи электр 
лампалари маъносини англатади.
Шундай қилиб тилга когнитив ёндашув муайян маданий муҳитдаги, кишилар 
томонидан тўпланган лисоний тушунчаларни оламни идрок этилишида шаклланган 
концептуал тизимларни концепциялаш ва категорияларга ажратишга ёрдам беради. 
Концептнинг 
вербаллашуви 
жараёнида 
алоҳида 
лисоний 
воситаларнинг 
қўлланилишининг ўзига хос хусусияти лингвомаданиятшунослик, психолингвистика, 
жамиятшунослик, тарих маданиятшунослик фанлари томонидан тўпланган илмий 
фактлардан фойдаланишни таққоза қилади. Чунки когнитив билимлар кўпинча имплицит 
равишда экстралингвистик факторлар орқали ҳам ифодаланади.
Масалан: Французча “Le poisson d’avrile” - биринчи апрель -ҳазиллашиб алдаш куни 
маъносини англатади.

---