Texnologiyasida

MULTIVIBRATORLAR
17-Ma’ruza

Multivibratorlar haqida umumiy ma’lumotlar

CHiqish kuchlanishi formasi sinusoidaldan farqli bo‘lgan qurilmalar keng qo‘llaniladi. Bunday tebranishlar relaksitsion deb atalib, generatorning boshqa turidir. Multivibrator (lotinchadagi so‘z multim—ko‘p va vibro – tebrataman) – relaksatsion impuls generatori deyarli to‘g‘ri burchakli ko‘rinishda bo‘lib, musbat teskari aloqali kuchaytirgich ko‘rinishidagi qurilmadir.

Multivibratorlar ikki turga bo‘linadilar: avtoteb-ranishli (turg‘un xolatga ega bo‘lmaydi) va kutuvchi (bir turg‘un xolatli shuning uchun bir vibrator deb ataladi).
Multvibratorni ishlashi kondensatorda «C» energiya yig‘ilib R - qarshilikda razryadlanishiga asoslangan. Ushbu ulab – uzish tranzistorli kalitda amalga oshiriladi.
Multivibratorlarni bipolyar tranzistorlarda, operatsion kuchaytirgichlarda amalga oshiriladi.

18-Ma’ruza

Tranzistorli multivibrator.

Ishlash prinsipi ossil­logrammalari

Multivibrator ikki kaskadli musbat teskari aloqali kuchaytirgichdan iborat. RC-kuchaytirgichdan iborat. Buning uchun ikki kaskadli UE – li ulangan sxema (9.1-rasm) yoki ikkita invertirlovchi o‘zgarmas tokli operatsion kuchaytirgich ishlatiladi.

Multivibratorni uyg‘otish uchun ikki shart bajarilishi kerak – fazasi va amplitudasi balansda bo‘lishi.
Faza balansi ,
Amplituda balansi .
Teskari aloqa omili , i , bo‘lganligi uchun,
Kuchaytirgichni faza siljishi , bo‘lib, UE sxemali ikki kaskad bilan amalga oshiriladi.
Bipolyar tranzistorlim multivibratorlar odatda kollektor – baza aloqali simmetrik sxemadan tuziladi. (9.2-rasmni qarang), sxema simmetrikligi joylashgan elementlarining bir xilligini bildiradi: rezistorlar , va kondensatorlar ; tranzistorlar parametrlari bir xil.

9.1-rasm. Tranzistorli multivibratorning prinsipial sxemasi
Multivibrator umumiy emitterli ikkita kuchaytirgich kaskadidan iborat bo‘lib, chiqish kuchlanishlari bazalariga uzatiladi. Keltirilgan multivibrator sxemasida p-n-p tipli tranzistor qo‘llanilgan. Sxemani tok manbaiga ulanganida xar ikkala tranzistor ochiq va kollektor toklari mavjud. Ularning ishchi nuqtalari aktiv soxada bo‘ladi, chunki , qarshiliklardan manfiy siljish kuchlanishi beriladi. Lekin sxemaning bunday xolati noturg‘un. Sxemada musbat teskari aloqa bo‘lgani uchun va ikki kaskadli kuchaytirgich o‘zi uyg‘onadi. Regeneratsiya jarayoni boshlanadi – bir tranzistorning toki tezkor ortib, ikkinchisiniki esa kamayadi.
- tranzistorning - toki tranzistorning bazalari yoki kollektorlarida ixtiyoriy o‘zgarishi natijasida kamaysin desak. Bunda tranzistor kollektori manfiy kuchlanishiga ega bo‘lmaydi. - kondensatordagi kuchlanish bir onda o‘zgara olmaganligi uchun ushbu kuchlanish tranzistor bazasiga beriladi va uni ochadi.
tranzistor bazasidagi potensial manfiy to‘p ortadi qarshilikdagi kuchlanish pasayishi ortadi. ortishiga ega bo‘ladi va ga beriladi ( ), ya’ni tok kamayadi, tok esa ortadi ushbu jarayon tez kechadi va natijada tranzistor to‘yinish rejimiga, tranzistor esa qirqish rejimiga kiradi.
Sxema o‘zining vaqtinchalik biror turg‘un xolatiga o‘tadi (kvazi turg‘un xolati) kvazi turg‘un xolatida bo‘lishini sig‘imni qayta zaryadlash jarayoniga bog‘liq bo‘ladi.
tranzistor yopiq tranzistor ochiq deb faraz qilsak bu xolat birinchi vaqtinchalik turg‘un xolat. Zaryad zanjiri EB₂, , , chunki yopiq bunda avvalgi xolatda ochiq va kuchlanish unda edi.

9.2-rasm. Tranzistorli multivibratorning simmetrik sxemasi

Sig‘im ni zaryadlashda kamayadi dagi sarf kamayadi va bo‘ladi.
Vaqt momenti (avvalgi siklda) tranzistor to‘yingan – esa qirqish rejimida. Sig‘im gacha zaryadlangan. vaqtdan boshlab, sig‘im zaryadlana boshlaydi. Razryadlanish zanjiri , , va kondensatorda.
Kuchlanish tranzistor oshganligidan tranzistorni va emmiterga beriladi.
Kondensatorni zaryadlanganidan so‘ng sxemani uloq holda qoldirganligida edi. kuchlanish da o‘zgaradi. Kuchlanish , tranzistor ochiladi. Tranzistor yopiladi va tranzistorni birinchi xolatdan ikkinchisiga o‘tishi boshlanadi. Ushbu jarayon natijasida tranzistor ochiladi, tranzi­stor yopiladi. Ikkinchi vaqtinchalik turgun xolati boshlanadi.
Kondensator zaryadlana boshlaydi “ ”, BE , , , zanjir bo‘yicha va “–” kuchlanish nolga erishadi. YA’ni dan katta. dan so‘ng jarayon takrorlanadi.
SHunday qilib davriy ravishda bir turg‘un xolatdan ikkinchisiga o‘tib, multivibrator chiqish kuchlanishini shakllantiradi. Ixtiyoriy tranzistorning kollektordan olinadigan kuchlanish deyarli to‘g‘ri burchakli kuchlanishga ega bo‘ladi.

9.3-rasm. Avtotebranuvchi multivibratordagi kuchlanishning vaqtiy diagrammalari