Texnologiyasi

RETSEPTLAR VA  UNI  YOZISH  QOIDASI
Retsept  shifokorning  farmatsevtga  xat  orqali  qilgan  murojaati  boMib, 
unda  bemor  doridan  qanday  foydalanishi  kcrakligi  ko‘rsatiladi.  Rctsept 
deyarli  barcha  mamlakatlarda  lotin  tilida yoziladi.
Rctscptni  yozishda  shoshmaslik  va  juda  ehtiyot  boMish  talab  etiladi, 
chunki  pala-partish  va  noto‘g‘ri  yozilgan  retsept  dori  tayyorlashni 
kcchiktirishi,  qiyinlashtirishi,  qo'pol  xatoga  yo‘1  qo‘yilganda  esa,  baxtsiz 
hodisa  ro‘y  berishiga  sabab  boMishi  mumkin.  Shuning uchun  ham  retscpt 
yozishga  alohida  e'tibor  berish  lozim.  Shifokorlar  va  boshqa  tibbiyot 
xodimlari  retsept  yozganda  SogMiqni  saqlash  vazirligi  tomonidan 
tasdiqlangan  retsept yozish  qoidalariga  amal  qilishlari  shart.
Retscpt  faqat  tibbiyot  nuqtayi  nazaridan  emas,  balki  yuridik,  texnik 
va xo'jalik jihatidan  ham  ahamiyatlidir.
Dorilarning  to‘g‘ri  tayyorlanganligini  tekshirish  uchun  retsept  asosiy 
hujjat  hisoblanadi,  shuning  uchun  u  yuridik  hujjatlarga  qo‘yiladigan 
talablar  asosida  yozilishi  kerak.  Ikkinchidan,  dorivor  moddalarni  olib, 
qaysi  turdagi  dorini  tayyorlash  kerakligi  texnologik  va  texnik  ahamiyatga 
ega.  Uchinchidan,  retsept  xo‘jalik  hujjatlaridir,  ya’ni  retseptlarga  ko‘ra 
ikkinchi  darajali  dori  moddalar  ro'yxatdan  o‘chiriladi.
Retseptlaming  hammasi  bir  xil  nusxadagi  va  bir  xil  razmerdagi 
(8,5x15  sm)  blankalarga  yozilib,  yuqori  qismida  tibbiyot  muassasasining 
nomi,  manzili  va  telefon  nomeri  ko'rsatilgan  boMadi.  Retseptni  xususiy
28
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

amaliyot  bilan  shug‘ullanuvchi  shifokor yozsa,  uning  familiyasi,  uy  adrcsi 
va  tclcfon  nomeri  ko'rsatilgan  bo'lishi  shart.  Retsept  siyoh  bilan  aniq, 
ravon  va  tushunarli  qilib  yozilishi  kerak.  Unga  hech  qanday  o'zgartirish 
kiritishga  yoM qo'yilmaydi.
Retsept quyidagi  asosiy qismlardan  tashki!  topadi:
Sarlavha  (Inscriptio)  da  quyidagilar  bo'ladi:  bemor  familiyasi  (nomcn 
aegroti):  retsept  yozilgan  kun  (datum):  shifokor  familiyasi  (nomen 
mcdici),  shifokorning  farmatsevtga  murojaati  (invocatio):  dori  moddalar 
nomi  (designatio  metriarum);  dorini  tayyorlash  va  bcrish  haqidagi  ko‘r- 
satma  (subsriptio)  shifokor imzosi  (subscription medici).
Shifokorning  farmatsevtga  murojaati  qaratqich  kelishikda  yoziladi. 
(Resipc  -   «ol»  ma'nosini  anglatadi)  va  qisqacha  Rp.:  shaklida  ifoda 
qilinadi.  Rctseptga  kiradigan  dori  moddalarning  har  biri  lotin  tilida 
yangi  qatordan,  ta'siri  kuchli  preparatlar  csa  birinchi  navbatda  yoziladi. 
Dorilarning  nomini  qisqartirmasdan  yozish  kcrak,  hech  qanday  shubha 
tug'ilmaydigan  hollardagina  qisqartirishga  ruxsat  etiladi.  Qisqartirilib 
yozilgan  rctseptni  o'qishda  qiynalish  va  ayrim  hollarda  xatolarga  yo‘l 
qo‘yish  mumkin.
Masalan,  rctsept  Natr.  Sulfur.  deb  qisqartirib  yozilgan  bo'lsa,  uni  uch 
xil  ma'noda  o'qish  mumkin:  1)  Natriy  sulfas  -   natriy  sulfat  (Na^SOJ; 
2)  Natrium  sulfuratum  -   natriy  sulfid  (Na,S);  3)  Natrium  sulfurosum  -  
natriy  sulfat  (N a,S03).  Vaholanki,  bu  uch  xil  modda  har  xil  xossalarga 
ega  va  ularning  ta'siri  ham  turlichadir.  Bundan  xulosa  shuki,  zaharli  va 
kuchli  ta'sir  ctuvchi  moddalarning  nomlarini  rctseptda  qisqartirib  yozish 
aslo  mumkin emas.
Bir  qancha  dori  moddalar  retseptda  bir  xil  miqdorda  beriladigan 
baMsa,  so'nggi  dori  miqdorini  ko'rsatuvchi  son  oldiga  aa  (ana)  belgisi 
qo'yiladi,  bu  bclgi  bab-baravar degan  ma'noni  bildiradi.
Shifokor  ayrim  hollarda  ta'sir  ko'rsatmaydigan  qo‘shimcha  moddalar 
miqdorini  retscptda  ko‘rsatmay,  uni  farmatsevt  ixtiyoriga  havola qiladi  va 
bunday  hollarda  q.s.  (kuantum  satis -   kcrakligicha)  deb  yozib  qo'yadi.
Retscptga  kiradigan  suyuqliklar  1  g  dan  kam  bo'lsa,  ularni  tomchi- 
larda  yoziladi  va  dori  moddaning  nomidan  kcyin  gtt.  (guttas  -   tomchi) 
so‘zi  bilan  ifodalanadi,  tomchi  miqdori  csa  rim  raqami  bilan  ko‘rsatiladi. 
Masalan,  gtt.Il;  gtt.IV  va hokazo  (ikki  tomchi,  to‘rt  tomchi).
Bir  xil  moddadan  tashkil  topgan  rctsept  oddiy  rctscpt  va  bir  necha 
xil  moddalardan  tashkil  topgan  rctscpt  murakkab  retscpt  deb  ataladi.
29
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Murakkab  retseptlarning  tarkibiga  kiradigan  moddalarni  quyidagicha 
ajratish  mumkin:  1)  basis  -   asosiy  yoki  retsept  tarkibidagi  eng  muhim 
modda;  2)  adjuvans  -   dori  ta'sirini  kuchaytiruvchi  yoki  kamaytiruvchi 
qo'shimcha  moddalar;  3)  corrigens  -   dorining  mazasi  yoki  hidini 
yaxshilash  maqsadida  qo‘shiladigan  moddalar;  4)  constituens  -   doriga 
ma'lum  shakl  (forma)  berish  uchun  qo‘shiladigan,  organizmga  deyarli 
ta'sir  qilmaydigan  moddalar  (suv,  qand  va  boshqalar).  Murakkab 
retscptlarning  hammasida  yuqorida  ko'rsatilgan  moddalar  bolishi  shart 
emas,  ayrim  hollarda  bir  xil  modda  ayni  bir  vaqtda  ikki  xil  vazifani 
bajarishi  mumkin.  Masalan,  resteptda  kodein  bilan  qand  yozilgan  bo‘lsa, 
qand  juda  oz  miqdorda  yozilgan  kodcinning  hajmini  ko'paytirish  bilan 
birga,  dorining  taxir mazasini  ancha yo‘qotadi.
Retseptning  dori  tayyorlash  haqidagi  qismida  dorini  qaysi  shaklda, 
qanday  upakovkada  yoki  idishda  berish  haqida  ko'rsatma  beriladi 
(ampulada,  poroshok  holida,  qog'oz  xaltachada,  qora  shishada  va 
hokazo).  Dorini  bemor qanday  qilib  va  necha marta  qabul  qilishi  haqidagi 
ko'rsatma  retseptda  S  (signa,  signetur  -   belgilar,  ko‘rsatma)  harfi  bilan 
ifodalanib,  odatda mahalliy  tilda yoziladi.
Rctsept  bolalar  yoki  yoshi  60  dan  oshgan  kishilar  uchun  yoziladigan 
bo‘lsa,  albatta  bcmorning  yoshi  ko'rsatilishi  kcrak,  chunki  bu  rctseptda 
ko'rsatilgan  dozani  tekshirishga  imkon  beradi.  Shifokor  retseptni  o‘zi 
uchun  yozgan  bo‘lsa,  pro  me  (men  uchun)  yoki  pro  autore  (avtor  uchun) 
deb  ko'rsatishi  mumkin.
Zaharli  dori  moddalar  («A»  ro'yxati)  va  etil  spirti  saqlovchi 
retseptlar  shifokorning  shaxsiy  muhri  (rctsept  xususiy  praktika  bilan 
shug'ullanuvchi  shifokor  tomonidan  yozilsa),  yoki  davolash  muassasa- 
sining  muhri  (dumaloq  yoki  uchburchak)  bilan  tasdiqlanishi  kerak. 
Relseptda  yozilgan  dori  tarkibiga  narkotik  moddalar  kirsa,  retsept 
Sog'liqni  saqlash  vazirligining  ko'rsatmasiga  binoan  maxsus  blankalarda 
yozilishi  shart.  Bitta  retsept  blankasiga  zaharli  modda  saqlovchi  dori 
turidan  faqat  bittasini,  boshqa  dori  turlaridan  esa  ikkitasini  yozishga 
ruxsat  etiladi.
Ba'zan  retseptda  shifokor  tomonidan  ayrim  belgilar  ko'rsatilgan 
boMadi.  Masalan,  «Sito»  -   tez!;  «Citessimc»  -   tezroq!;  «Statim»  darhol, 
o‘sha  zahotiyoq!;  «Periculum  in  mora»  -  kechiktirish  hayot  uchun  xavfli!; 
«Antidotum!»  -   ziddi  zahar!  Retseptlarning  bir  qanchasida  «tez»  deb 
belgilanganlari  boMsa,  birinchi  navbatda  ular  ziddi  zahardir,  shuning
30
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun  kislorod,  tez  yordam  ko'rsatish  dorilari,  yurak  kasalliklarida 
qoilaniladigan  dori-darmonlar va boshqalar berilishi kerak.
Ayrim  hollarda  bir  xil  dorini  bemorga  qayta  yozishga  to‘g‘ri  keladi. 
Bunda  shifokor  retseptni  qayta  yozmasdan,  retseptning  eng  yuqori 
burchagiga  (odatda  hamma  qo'shimcha  so'zlar  shu  holda  yozilishi  kerak) 
«Rcpct.»  (Repetatur  -   qaytarilsin,  takrorlansin)  deb  yozib  qo'yishi 
mumkin.  Bunday  holda  u  Rcpetatur  so'zini  o‘z  imzosi  bilan  tasdiqlashi 
zarur.  Bcmorlar  bitta  retsept  bilan  takror  dori  olmasligi  kerakligini 
ko'rsatmoqchi  bo'lsa,  shifokor  retsept  tepasiga  «non  repctatur»  (qayta- 
rilmasin, takrorlanmasin) deb yozishi  kcrak.
Tarkibida  narkotik  moddalar  va  etil  spirt  saqlaydigan  dorilar  retsep- 
tiga  qaytarilsin  deb  yozilmay  (qayta  olish  bcmor  uchun  boMsa),  balki 
yangi  blankaga boshqa retsept yozib  bcriladi.
Bitta  blankada  ikkita  retsept  yozilgan  bo'lsa,  ularni  «#»  belgisi 
bilan  ajratish  lozim.  Rctsept  blankaning  bir  tomoniga  sig'masa,  u  holda 
ikkinchi  tomonga  (orqasiga)  davom  ettiriladi  va  1-bct  oxiriga  verte 
(orqasini  o'giring)  deb  yoziladi.  Zaharli  moddalar  va  ularni  saqlovchi 
dorilarga  yozilgan  rctseptlar  odatda  dorixonada  olib  qolinadi  va  kamida 
2  yil  saqlanadi.  Bu  holda  dori  bilan  birga  retscpt  nusxasi  (signatura) 
beriladi.  Signatura  toza,  to‘g‘ri  ko‘chirilgan  boMishi  kcrak.  Qolgan  hamma 
dorilaming  retscptlari  dorixonaning  dori  bcrilganligi  haqidagi  belgisi 
bilan  bemorlarga qaytariladi.
Tarkibida  zaharli  va  kuchli  ta'sir  ko'rsatuvchi  moddalar  boMgan 
retseptlar  yozilgan  kunidan  boshlab  30  kun  davomida  o‘z  kuchini  saq- 
laydi.  Bu  muddatdan  keyin  retsept dorixona  tomonidan  qabul  qilinmasligi 
va  dori  tayyorlab berilmasligi  mumkin.
Noto‘g‘ri  yozilgan  har bir retsept uchun  shifokor javobgardir.
Retseptlarning  to‘g ‘ri  yozilishini  nazorat qilish dorixonaga yuklangan. 
Retscpt  yozish  qoidalariga  oid  talablardan  chetga  chiqilgan  va  retseptda 
bir-biriga  mos  kelmaydigan  dori  moddalar  yozilgan  boMsa,  unday 
retscptlar  bo'yicha  dori  tayyorlanmaydi  Rctseptni  yozgan  shifokor  yoki 
davolash  muassasasining  bosh  shifokori  bemorga  darhol  kcrakli  retseptni 
to‘g‘rilab yozib  bcrishi  shart.
Dorixonaga  noto‘g‘ri  yozilgan  retsept  kclsa,  undan  2  nusxa  ko‘chirma 
olinadi.  Asosiy  retseptnmg  ustiga  «yaroqsiz  retscptw  deb  yozib,  bemor- 
ga  qaytarib  beriladi.  Ko'chirmaning  bir  nusxasi  dorixonada  bir  yil 
mobaynida  saqlanadi.  Ko'cbirmaning  ikkinchi  nusxasi  esa  darhol  retsept
31
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yozilgan  tashkilotning  bosh  shifokoriga,  agar  o‘rta  tibbiyot  xodimi  yoki 
xususiy  praktika  bilan  shug‘ullanuvchi  shifokor  yozgan  bo'lsa,  tegishli 
chora  ko‘rish  uchun  mahalliy  Sog'liqni  saqlash  tashkilotining  bosh 
shifokoriga,  yoki  mahalliy  Sog'liqni  saqlash  fashkilatining  boshlig'iga 
yuboriladi.
Ichiladigan  dorilar  idishiga  oq,  sirtga  qo‘llaniladiganlarga  sariq  yoki 
qizil  va  parcnteral  (inyeksiya  qilinadigan)  dorilarga  yashil  yoki  ko‘k 
signaturalar  yopishtiriladi.  Bundan  tashqari,  har  qaysisini  o'ziga  mos 
rangdagi  yorliq  («Ichiladigan»,  «Sirtga»,  «Teri  ostiga»  va  «Venaga») bilan 
ta'minlash  kerak.
Bemor  dorini  chtiyotlik  bilan  ishlatishi  kerak  bo'lsa,  dori  solingan 
idishga  tcgishli  so'zlar  yozilgan  qo'shimcha  yorliq  yopishtiriladi. 
Masalan,  «Salqin  joyda  saqlansin»,  «Ishlatish  oldidan  chayqatiladi», 
«Qorong‘i  yerda saqlansin»  va hokazo.
Quyida retscpt yoziladigan blanka nusxasini keltiramiz.