QATTIQ DORI MODDA ERITMALARI
Qattiq dori moddalarning aksariyati kristall moddalardir. Kristall
moddalarning erishi bir vaqtda sodir bo'ladigan 2 ta jarayondan iborat.
Bu solvatsiya (gidratatsiya) va kristall panjaralari yemirilishidir.
Bu hol quyidagi natriy xlor misolida kcltirilgan. Natriy xlorid ionlari
qutbli suv molekulalari bilan birgalashib Na(+) ioni suv molekulasining
manfiy qutbiga, Cl(-) anioni esa suvning musbat qutbiga qaratilgan
bo‘lib, suvning qutbli molekulalari sekin-asta Na(+) va Cl(-) ionlari
orasiga kirib, ularni kristall panjarasidan ajratadi.
Erish jarayonining jadalligi, erituvchi molekulasi bilan eriydigan
modda zarrachalari orasidagi bog'lanish kuchi bu zarrachalarning o‘zaro
bog‘lanish kuchidan yuqori va yoki past boMishiga bogMiq. Boshqa
erituvchilarga nisbatan suvning qutblik xususiyati ancha yuqori. Suvning
ana shu xususiyati qutbli moddalarni ionlarga boMadi va ularni kristall
panjarasidan ajratadi. Moddalar erishida eritmalar isishi yoki sovishi
hollari uchraydi. Eritmaning isishi undagi energiyaning sarflanishini
ko'rsatsa, sovishi esa encrgiya sarf boMishini bildiradi. Bu hodisa qattiq
jismning suyuqlanishi, ya'ni kristall panjarasi buzilishida, albatta maMum
bir cncrgiya sarf boMishini ko‘rsatadi. Natriy xlorid tarkibidagi natriy
va xlor ionlari uni crishigacha kristall panjara bogMamlari orqali bir-
biri bilan bogMangan. Bu bogMam bo‘g‘inlarida ionlar faqat aylanma va
tcbranma harakatga cga boMadi. Modda erigandan so‘ng esa bu ionlar
butun critma hn‘ylab harakat qiladi va buning uchun esa kinetik quvvat
sarflanadi. Bu kinetik quvvat critma harorati sovishi hisobiga to'planadi
Kristall panjaradagi ionlarning bir-biri bilan bogMiqligi qanchalik
kuchli boMsa, ular eriganda eritma harorati shunchalik pasayadi. Modda
critilganda critma harorati koMarilishi solvatsiya jarayoni hisobiga boMadi.
Ya’ni erituvchi molekulalari bilan eruvchi modda molekulalarining
birikishi (tezligi) hisobiga. Erituvchi molekulasi kristall modda ionlari
va molekulalari bilan oson biriksa va hu jarayon qanchalik kuchli
bo‘lsa, erituvchi va eruvchi modda molekulalari shunchalik oson va tcz
harakatga keladiki, bu harakat natijasida critma harorati koMariladi
Eritma haroratining ko‘tarilishiga sarf boMgan encrgiyani /K/ modda
va erituvchi orasidagi solvatatsiya cnergiyasi bilan /K/ kristall panjara
parchalashga /-S/ kctgan encrgiya yig'indisi deb qarash kcrak.
K = K + /-S/
129
www.ziyouz.com kutubxonasi
K - eritma haroratining ko‘tarilish energiyasi faqat musbat qiy-
matli, ya'ni doim eritma haroratini ko‘taradigan qiymatga ega bo‘l-
may, balki ba'zi vaqtlarda manfiy qiymatli yoki eritma haroratini pasay-
tirishi ham mumkin. Kristall panjara qanchalik kuchli bo'lsa yig‘il-
madagi /-S/ qiymati katta bo‘lsa, erituvchi harorati pasayadi. Aksa-
riyat, bu ikki qiymat bir-biriga teng yoki yaqin bo'lishi eritma harorati
o'zgarmasligini ko'rsatadi va biz uni sezmaymiz. Eritma haroratini
o'zgarishi birligi hisobida 1 g mol moddani yetarli miqdordagi erituv-
chida critilgandagi o‘zgarishi olinadi. Masalan, eritilganda harorati
pasayadigan eritmalarga K N 03 eritmasi K = -8,52 k.kal/g. mol KCl
uchun (K =—5,11). NaCl, (K= 1,2). NaVr (K =-0,19) va boshqalar.
Eritilganda harorati ko‘tariladigan eritmalarga AgNO^; K=+5,4 k.kal/g
mol NaOH; (K=10,0k. kal/mol) va boshqalar. Kristall suvi bo‘lgan
kristallogidratlarni erishidagi eritma haroratining ko'tarilishi quruq
moddalarga nisbatan ancha past boMadi.
Masalan: CaC12 = +17,4. k. kal/g. mol
CaCl, H ,0 uchun esa K=-4,31 k.kal/g. mol.
Buning ayirmasi (+17,41)-(-4,31)=21,72 k. kaloriya kristallogidrat
hosil bo'lgandagi sarf boMgan cnergiya miqdoridir.
Eritma tarkibida 3% gacha boMgan moddalarni oMchab olingan
hajmdagi crituvchida to‘g‘ridan-to‘g‘ri critish mumkin. Eritmaning
umumiy hajmini hisoblaganda modda hajmi hisobga olinmaydi, chunki
bu miqdordagi moddalar eritma hajmini sezilarli darajada o‘zgartirmaydi.
Fritmaning bu holdagi hajmi o'zgarishi rcglamentlarda keltirilgan
sharoitda yo‘1 qo'yilishi mumkin boMgan xatolik darajasida boMadi.
Eritma tarkibidagi quruq modda miqdori 3% va 3% dan oshiq
bo‘lsa, unda albatta suyultiriladigan eritmalardan foydalanish kerak.
Suyultiriladigan eritmalari boMmasa, ularni albatta hajm oMchovli
idishlar yordamida og‘irlik-hajm usulida tayyorlanadi. Yoki erituvchi
miqdon oldindan hisoblab olinadi. Bu hisoblashda moddani hajm oshish
koeffitsiycnti, ya'ni 1 g modda eriganda eritma hajmining ko'payish
miqdori hisobga olinadi. Eritma solishtirma og'irligini hisobga olib ham
hisoblash mumkin. 3% va undan ortiq quruq modda saqlagan eritma
tayyorlashda, moddani oMchab olingan suvda eritish to'g'ri boMmaydi,
chunki modda erishi natijasida suyuqlik hajmini ko‘payishi ko'rsatilgan
normadan oshib ketadi. Bu holda hajm oMchov asboblari boMmasa, albatta
130
www.ziyouz.com kutubxonasi
modda hajm oshishi koeffitsiyenti yoki eritmani solishtirma og'irtigi
hisobga olinishi kerak va 0 ‘zbekiston Respublikasi SogMiqni saqlash
vazirtigining 2002-yil 29-dekabr 582-sonli buyrugM bilan tasdiqlangan
«Dorixona muassasalarida suyuq dori turlarini tayyorlash bo'yicha
qo‘llanma»ga asosan suyuq doriiar og'irlik-bajm usulida tayyorlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |