Texnologiyasi

Talaygina  dorivor  o‘simliklardan  tayyorlanadigan  suvli  ajrat- 
malar  har  xil  ekstraksiya  sharoitini  tetalab  etilsa,  har  bir  dorivor 
o‘simlik  uchun  alohida  ekstraksiya  qilinadi.
Bu  holda,  har  bir  dorivor  o'simlik  uchun  ishiatiladigan  suv  miqdori 
dorivor  o‘simlik  miqdorini  dorivor  o'simlik  miqdoridan  10  barobar  ko‘p 
boMishi  bilan  birga,  o'simliklarning  suv  yutish  kocffitsiyenti  ham  hisobga 
olinadi.
Misol:
Rp: 
R a d id s   A lthaeae  10,0
R h izo m atis  cum   rad icib u s  V alerianae  8,0
H erbae  L eonuri
F oliorum   F arfarae  a n a  20,0
C o rticis  V iburni  25,0
A quae  purificatae  ad  1000  m l.
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Retsept  tarkibidagi  xomashyo  o‘zining  tayyorlanishi  bo'yicha  uch 
guruhga  boMinadi:  gulxayri  ildizi  sovuq  usulda  ekstraksiya  qilinadi; 
valeriana  ildiz  poyasi,  arslonquyruq  o‘ti,  ko'ka  harglaridan  oddiy 
damlama  tayyorlanadi;  bodrczak  po‘stlog‘idan  csa  qaynatib  damlama 
tayyorlanadi.  Erituvchi  suvni  uch  qismga  ajratiladi.  Gulxayri  ildizidan 
shilimshiq  modda  toiiq  ajralishi  uchun  200  ml  ajratma  tayyorlanishi 
kerak.  Buning  uchun  13  g  (10 x  1,3)  gulxayri  ildizi  va  260  ml  (200 *  1,3) 
suv  olinadi;  bodrezak  po‘st)og‘i  uchun  300  ml  (250+2x25)  suv  olish 
kerak;  valeriana  ildiz  poyasi,  arslonquyruq  o‘ti  va  ko‘ka  barglari  uchun 
673  ml  (1000-200-250 + 20x3,0 + 8x2,9 + 20x2,0)  suv  olinadi.  Uchala 
ajratmalar  alohida-alohida  tayyorlanib,  har  birining  hajmi  o‘z  me'yoriga 
yetkaziladi  (200  ml,  250  ml  va  550  ml),  keyin  esa  uchalasi  qo'shib 
yuboriladi.
Xushbo‘y  suvlar  (yalpizli,  ukropli  va  boshqalar)  me’yoriy-texnik 
hujjatlarga  muvofiq  tayyorlanib  va  hajm  hisobida  o'lchanadi.
Agar  xushbo‘y  suv  erituvchi  o‘rnida  ishlatiisa,  uning  miqdori 
kamaytirilmaydi  (hajm  oshish  koeffitsiycnti  hisobga  olinmaydi).  Bu 
hollarda dori  tayyorlash  uchun konsentrlangan  eritmalar  ishlatilmaydi.
Misol:
Rp: 
Glucosi  10,0 
Kalii  iodide 4,0 
Adonisidi
Tincturae Menthae ana 5ml 
Sirupi  simplicis
Tincturae Valerianae ana  10 ml 
Aquae Manthae 200 ml.
Retseptda  ildizli  suvni  hajmi  to‘liq  ko'rsatilgan  bo‘lib,  miksturaning 
umumiy hajmi  ko‘rsatilmagan.  Bunda umumiy hajmi  ham  ko'rsatilmagan. 
Bunda  umumiy  hajmni  (238,6  ml)  retseptdagi  barcha  suyuq  dori 
moddalarning  hajmi  (230  ml),  glukozaning  tarkibida  suyuq  boMgan 
kristallizatsiyada  suvidan  (11,11x0,69)  va  kaliy  yodidning  hajm  oshish 
koeffitsiyenti  e'tiborga olingan holda (4x0,23)  qo‘shilib  aniqlanadi.
Idishga  200  ml  yalpizli  suv  oMchanib  solinadi,  unda  11,11  g  glukoza 
va  4  g  kaliy  yodid  aralashtirib  eritiladi  va  flakonga  suziladi.  Aralashtirib 
turgan  holda  10  ml  shakar  qiyomi,  5  ml  adonizid  (o‘ta  kuchli  ta'sir 
etuvchi  vosita,  spirtning  miqdori  18-20%),  10  ml  valeriana  tindirmasi 
(spirtning  konsentratsiyasi  70%),  5  ml  yalpiz  tindirmasi  (spirtning 
konsentratsiyasi 90%)  qo‘shi!adi.
120
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Retscptda  ko'rsatilgan  har  xil  konsentratsiyadagi  etil  spirt  hajmi 
qanday  yozilgan  bo‘lsa,  xuddi  shunday  olinadi.
Hajm  oshish  koeffitsiycnti  bu  holda  e'tiborga  olinmaydi.  Retseptda 
spirtning  konsentratsiyasi  ko'rsatilmasa 90%  etil  spirti  olinadi.
Misol:
Rp: 
M entholi  1,0 
N ovocaini  3,0 
A naesthesini  2,5 
S piritus  aelhylici  50  ml.
Idishga  3,0  gr  novakain,  2,5  gr  anestizin  va  1,0  gr  mentol  solinadi  va 
ustiga  50  ml  90%  etil  spirti  quyiladi.  Bunda  mcntol,  ancstezin  va  nova- 
kainning  HOKi  sababli  miksturaning  umumiy  hajmi  55,6  ml  ni  tashkil 
ctadi.  Bu  esa  yo‘l  qo'yish  bo‘lgan  xatolik  darajasi  reglamentdan  oshiq shu 
sababli,  eritmaning tahlili  o'tkazilganda bular e'tiborga  olinishi  lozim.
Misol:
Rp: 
M entholi  1,5 
N ovocaini
A n aesth esin i  ana  2,0 
S piritus  aethylici  70%  -   70  m l.
70%  etil  spirtini  70  ml  da  51,04  ml  96  %  spirti  mavjud.  Bu  og'irlik 
bo‘yicha  41,23  gr  tashkil  etadi.  Mikstura  tayyorlangandan  so‘ng  umumiy 
miqdori  74,94 ml  tashkil etadi.
Suyuq  dorilar  har  tomonlama  dispers  sistemalar  bo'lib,  dispers 
muhitni  suyuqlik  va  dispers  fazani  dori  moddalar  tashkil  etadi.  Dori 
moddalar  har  uchala  agrcgat  holda,  ya'ni  suyuqlik,  gaz  va  qattiq  modda 
holida  bo'lishi  mumkin.  Dispers  muhit  bilan  bog'lanish  holiga,  hamda 
dori  moddaning (dispcrs faza)  maydalik darajasiga qarab  suyuq  dorilar:
1.  Haqiqiy eritma,  yoki chin  eritma.
2.  Yuqori  molekulali moddalar eritmasi.
3.  Kolloid eritma.
4.  Osilmalar.
5.  Emulsiyalar.
6.  Yuqorida  kcltirilgan  eritmalar birikmasidan  tashkil  topgan,  aralash 
turdagi  critmalar bo‘lishi  mumkin.
Suyuq  dori  shakllarining turlanishi  erituvchi  xossalariga  ham  bog'liq.
Chin  eritmalar  tarkibidagi  dori  moddalarning  oMchami,  maydaligi 
jihatidan  bu  turdagi  eritmalar  ion  yoki  molekula  holida  boMgani  uchun
121
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

molekular dispersiyadagi  yoki  ion dispcrsiyadagi  sistemalar deb yuritiladi 
va  ularning  critma  tarkibidagi  zarrachalari  kattaligi  1  nm  dan  oshmaydi. 
Bu  eritmalarga:  elektrolit  boMmagan  dori  moddalar  (masalan  glukoza, 
shakar,  spirt)  kiradi.  Eritilgan  mahsulot  alohida  kinctik  energiyaga 
cga  bo'lgan  molekula  holida  ajraladi.  Bir-biri  bilan  birlashgan  agregat 
zarrachalar  tarkibidagi  molckula  soni  2-3  molckuladan  iborat  va  undan 
oshmaydi.  lon  dispcrsiyasidagi  sistcmalarda  csa  zarracha  oMchami  0,1  nm 
dan  oshmaydi.  Bu  sistcmaga  elcktrolit  xossadagi  dori  moddalar  (natriy 
xlorid,  magniy  sulfat,  kaliy  bromid,  kalsiy  xlorid  va  boshqa)  kiradi. 
Erigan  modda  zarrachalari  alohida  ajralgan  ion  va  ma'him  bir  aniqlangan 
qismi  motckula  holida  bo'ladi.  Chin  eritmalarni  elektron  mikroskop  yoki 
ultramikroskopda  qaralganda  ham  bir  tusli  (gomogen)  holda  ko'rinadi. 
Ularning  zarrachalari  oddiy  filtrda  ham,  mikrofiltrda  ham  ajralmaydi. 
Chin  eritmalar oson diffuziyalanadi.