Texnologiyasi

Savol:
 Kelib chiqishi bo‘yicha tog‘ jinslari  qanday  sinflarga bo‘linadi? 
 
Keys N
o
6 
Turli  g‘ovak  tog‘  jinslaridan  yengil  betonlar  uchun  yaroqli  to‘ldiruvchilar 
ishlab chiqariladi. Bu to‘ldiruvchilar xam kerakli mustahkamlikka ega bo‘lib, zich 
tog‘ jinslariga nisbatan mustahkamligi  past  bo‘lishiga qaramay beton olish uchun 
keng qo‘llaniladi. 
G‘ovak  to‘ldiruvchilar  donasi  yirikligi  bo‘yicha  qum  (5mm  gacha)  va 
shag‘alga  bo‘linadi.  SHag‘al  esa  quyidagi  fraktsiyalarga  bo‘linadi:    5...10mm, 
10...20mm va 20...40 mm. SHag‘al quyidagi yiriklik bo‘yicha xam ruxsat etiladi: 
5...20mm yoki  5...40mm. 
G‘ovak to‘ldiruvchilarning markalari uyilma zichligi bo‘yicha o‘rnatiladi. 
Agar  uning  uyilma  zichligi  400  -  500kg/m
3
  bo‘lsa,  bu  to‘ldiruvchi  500  markaga 
mos  keladi,    uyilma  zichligi  600  kg/m
3 
 bo‘lsa,  bu  to‘ldiruvchi  600  markaga  mos 
keladi va boshqa.  
QMQ bo‘yicha:  
1.
 
G‘ovak shag‘alning markasi 300,350,400 va hokazo 1200gacha 100kg/m
3
 oraliqda 
o‘rnatiladi.  
2.
 
G‘ovak qumning markasi   500...1400 kg/m
3
 ni tashkil etadi.  
Bundan  tashqari,  yirik  g‘ovak  to‘ldiruvchilarning  markasi  uning 
mustahkamligi  bo‘yicha  ham  o‘rnatiladi,  yahni  tsilindrda  maydalanishdagi 
mustahkamligi  bo‘yicha  aniqlanadi.  G‘ovak  to‘ldiruvchining  mustahkamligini 
betonda  sinash  yaxshi  samara  beradi.  Standart  bo‘yicha  g‘ovak  to‘ldiruvchilarni 
turli  markalari  bo‘yicha  yengil  betonlarda  qo‘llash  tavsiya  etilgan.  SHu  sababli 
to‘ldiruvchilarning asosiy xususiyatlari va ularni betonlarda qo‘llash bir-biri bilan 
bog‘liqdir.  Aytish  mumkinki,  g‘ovak  to‘ldiruvchilarning  fraktsiyalari  qancha 
kichik bo‘lsa, uning donalari zichligi va uyilma zichligi shuncha yuqori bo‘ladi. Bu 
to‘ldiruvchilarning  g‘ovakligi  maydalashda  kamayadi,  yahni  materialning  yirik 
g‘ovakligi buzilishida yuzaga kelishi bilan tushuntiriladi. 

---

204 
 
G‘ovak  tog‘  jinslarini  maydalashda  donalari  zichligi  ortishidan,  uning 
mustaxkamligi xam ortadi. To‘ldiruvchi donalari mustahkamligi, u olinadigan tog‘ 
jinsi  mustahkamligidan  yetarlicha  yuqori  bo‘ladi.  SHag‘alning  yumshash 
koeffitsienti g‘ovak tog‘ jinslaridan olinsa, u holda konstruktsion-teploizolyatsion 
betonlar uchun 0,6 dan kam bo‘lmasligi, konstruktsion betonlar uchun esa 0,7dan 
kam bo‘lmasligi kerak. 
            Tabiiy  g‘ovak  to‘ldiruvchilar  kelib  chiqishi  bo‘yicha  vulqon  va  cho‘kindi 
turlarga bo‘linadi. 
1.
 
Vulqon ko‘rinishidagi tabiiy g‘ovak to‘ldiruvchilar otqindi maydalangan jinslardan 
tashkil  topadi.  G‘ovak  tog‘  jinslari  pemzalar,  shlaklar,tuflar,  g‘ovak  bazalg’t, 
andezit g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
          Pemza  -  bu  g‘ovak  shisha  bo‘lib,  vulqon  otilishidan,  yahni  magmaning 
ko‘pchishidan  va  qotishidan  yuzaga  keladi.  Magmaning  yer  ostidan  chiqishida 
bosimning  juda  tez  pasayishi  kuzatiladi.  Natijada  qotishmadagi  mavjud  gazlar 
pufakchalar  xolatida  ajralib  chiqadi.  Bir  vaqtning  o‘zida  magmaning  sovishida 
qovishqoqligi  ortadi,  och  malladan  kulrang  ranggacha  bo‘lgan  tolasimon  g‘ovak 
jinsga aylanadi. Pemzaning yirik konlari Armanistonda uchraydi. 
           Tabiatda  pemza  qum,  shag‘al  yoki  nisbatan  yirik  singan  jinslar  sifatidi 
uchraydi.  Pemza  asosidagi  to‘ldiruvchilarni  ishlab  chiqarish  karg’erlarni  qayta 
ishlash, maydalash va materiallarni navlarga ajratishdan iborat. Kimyoviy tarkibiga 
ko‘ra pemza nordon jinslarga mansub bo‘lib, shishadan tashkil topadi va tarkibida 
kristall minerallari 1% dan kam miqdorda uchraydi. 
           Pemzada g‘ovaklar o‘lchami 3mm gacha bo‘lib, g‘ovaklar shakli aylanadan 
yoki  cho‘zinchoq  ko‘rinishdan  iborat  bo‘ladi.  Donalar  g‘ovakligi  85%  ga  yetadi. 
Pemza  qumining  uyilma  zichligi  600-1100kg/m
3
  ni  ,  pemza  shag‘ali  esa  400-
900kg/m
3
 ni , donalari zichligi  0,5-1,9 g/sm
3
 ni tashkil qiladi. 
           Pemza  shag‘alining  siqilishdagi  mustahkamlik  chegarasi  2,5–40MPa  ni 
tashkil  etadi.  Pemza  yacheykali  strukturaga  ega  bo‘lib,  mustahkamligining 
zichligiga bog‘liqligidan kelib chiqib, kvadrat parabola formulasi bilan baholanadi: