Texnologiya va dizayn metallarga ishlov berish texnalogiyasi pdf

Temir davri ilk temir davri — insoniyatning ibtidoiy va ilk sinfiy jamiyati tarixidagi davr. Temir metallurgiyasining tarqalishi va temir qurollar ishlatilishi bilan harakterlanadi. «Temir davri» termini faniga 19- asrning o‘rtalarida daniyalik arxeolog K. Yu. Tomsen tomonidan kiritilgan. Rudadan temirni ajratib olish usuli dastlab Misr va Mesopotamiyada

(milloddan avvalgi 3 ming yillikning 1-yarmida) kashf yetilgan. Keyinroq (miloddan avvalgi

2- ming yillikning oxirida) bu usul bilan yunonlar tanishgan. Miloddan avvalgi 11-asrdan keyin Falastin, Suriya, Kichik Osiyo, Zakavkaze va Hindistonda xo‘jalik hamda harbiy qurollar yasashda temirdan keng miqyosda foydalanilgan. Temir asboblar tayyorlash Mesopotamiya, Yeron va 0‘rta Osiyoda keng tarqala boshlagan. Temir (meteoritdan tashqari) Amerika, Avstraliya. Tinch okeanning ko‘pchilik orollarida 16—17-asrlarda maTum bo‘lgan.

Temirni rudadan hamirsimon holatda qaytarilish reaksiyasi usuli bilan olishgan. Bu usul temir rudasini 900—1350°S atrofida qizdirib maxsus qo‘ralarda bosqondan konussimon naycha orqali havo puflash yodi bilan bajarilgan. Ko‘ra tagida krisa (1—5 kg g‘alvirak temir parchasi) hosil bodib, uni kovlab zichlashtirilgan hamda undagi chiqitlar chiqarib tashlangan. Biroq olingan sof temir juda yumshoq undan yasalgan qurollar (jumladan, mehnat qurollari)ning sifati past bodgan. Miloddan avvalgi 9—7- asrlarga kelib temirdan podat tayyorlash va unga termin usul bilan ishlov berishning kashf yetilishi yangi materialning keng tarqalishiga sabab boddi. Temir davrida ishlab chiqarishda haqiqiy texnika, revolyusiyasi yuz berdi. Temir rudasining mis va qalayiga nisbatan tabiatda ko‘p uchrashi, yaxshi xususiyatlari uning ishlab chiqarishda va harbiy sohada tez va keng yoyilishiga olib keldi. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligida temirdan yasalgan qurollardan foydalanishga o‘tish katta voqyea boddi, chunki dehkonchilik maydonlarini kengaytirishda temir bolta va temir tishli omoch kabi mustahkam mehnat qurollari pay do boddi-ki, ular kattaroq maydonlarda yekin yekishga, keng o‘rmonzorlarni tozalab, yekin maydoniga aylantirishga imkon berdi.

Dehonchilikning rivojlanishi chorvachilikning o‘sishiga ham ta’sir yetdi, natijada chorvachilik adir va cho‘1 zonalarida ixtisoslashgan muhim xo‘jalikka aylanib, chorvador qabilalar ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega boddilar. Temir davrining yana bir muhim xususiyati shuki, «ikkinchi yirik mehnat taqsimoti ro‘y berdi: hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi».

Temirning keng tarqalishiga aloqador bodgan ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyoti vaqt o‘tishi bilan ijtimoiy hayotni tubdan o‘zgartirishga olib keldi. Mehnat unumdorligining o‘sishi natijasida qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshdi, bu o‘z navbatida, ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishiga, sinfiy jamiyatning paydo boTishiga shart-sharoit yaratib berdi, buyumlar ko‘paydi va mulkiy tengsizlik avj olishining asosiy sabablaridan biri — ayirboshlash kengaydi. Bu xol, o‘z navbatida, yekspluatasiya hisobiga boyish, talonchilik va qul qilish maqsadidagi urushlarni keltirib chiqardi. Bu davrda Yevropa va Osiyo qabilalari ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilish bosqichini odayotgan, sinfiy jamiyat va davlatning paydo bodishi arafasida turgan edilar. Temir va podatdan yasalgan buyumlardan keng miqyosda foydalanish 0‘rta Osiyo shahar va qishloqlari taraqqiyotiga ko‘p samarali ta’sir kodsatdi.

0‘rta Osiyoda Temir davriga oid yodgorliklarni sanalashtirish va dastlabki klassifikasiyalashga doir tadqiqotlar S. P. Tolstoye, A. I. Terenojkin va

Ya. R. G'ulomovlar tomonidan amalga oshirilgan. 0‘zbekiston territoriyasida Temir davri yodgorliklari miloddan avvalgi 8—6- asrlar va undan keyingi davrlarga oid. Ular Xorazm, Baktriya, Sug‘d, Shosh territoriyasida va Fargtana vodiysida o‘rganilgan;. Ko ‘z'alig'ir, Oal 'alig'ir va Dingilja singari qadimgi shahar va qishloq harobalari, Tagisken va Uygarak qabriston qurgtanlari, Bukantov koyatosh suratlari tekshirilgan. Temir davrida qadimgi Xorazm territoriyasida dastlabki yirik irrigasiya inshootlari vujudga kelgan 1960—70-yillarda qadimgi Baktriya, Ku-chuktepani yuqori, Jondavlat va Qiziltepa-ning quyi qatlamlari, Pachmoqtepa, Qizilchatepa yodgorliklari o‘rganildi. Arxeolog L. I. Albaum Kuchuktepadan miloddan avvalgi 6—4- asrlarga oid ko‘plab uy-joy qoldiqlari, kulolchilik, temirdan yasalgan ko‘plab uy-ro‘zg‘or va dehqonchilik buyumlarini topib ishlatilgan.

0‘rta Osiyo naqqoshlik san’ati qadimdan dunyoga mashhur. 0‘tmishda ota- bobolarimiz qurgan muhtasham binolar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini yo‘qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar bizni hayratga solib kelmoqda.

Milliy naqshlarimiz gtayatda boy mazmunga ega. Oddiy qoshiq, lagan, quticha, sandiq, belanchak, cholg‘u asboblari, uy-ro‘zg‘or buyumlaridan tortib turar joy va jamoat binolarining devor hamda shiftlariga solingan naqshlar insonni hayratga soladi, uni o‘ylantiradi. Bu go‘zal naqshlar ajoyib naqqoshlar tomonidan yaratilgan bo‘lib, asrlar davomida bunyod topdi, rivojlandi, me’morchilik hamda tasviriy san’at rivoji bilan bogdangan holda takomillashib bordi.

0‘zbek xalq amaliy san’ati turlari ichida zeb-ziynat san’ati bodmish zargarlik alohida o‘rin egallaydi. (116-rasm).

Musulmonlarda feruza, marvarid, zumrad va boshqa toshli zargarlik buyumlari nihoyatda qadrlangan. Chunki ular inson uchun faqat bezak buyumlari bo‘lib qolmay, balki sogdik uchun, inson ruhiyati uchun ijobiy ta’sir yetgan, masalan, marvarid

i nson organizmini mustahkamlaydi, yurakdagi tushkunlik va iztirobni xaydaydi, ko‘z qobiliyatini oshiradi, jinlardan saqlaydi, ogdzdagi qodansa hidlarni yo‘qotadi, oshqozoni va jigardagi toshlarni maydalaydi, shamollash, bavosil va boshqalarni tuzatadi. Feruza esa uni qudratli tumor sifatida taqilgan, oshqozon hamda ko‘z kasalligiga shifobaxsh, ta’sir yetgan, ilon chankanida yeng yaxshi davo hisoblangan. Shuning uchun qadimda kelinlar kiyimiga feruza taqishgan. Sadaf Sharqda ham, Yevropada ham yuqori baholangan. Undan to‘g‘nag‘ich, baldoq, marjonlar, ilma tugmalar yasalgan. Uni qadimda oshiqlar mahbubasiga sovg‘a qilgan. U taqqan kishini ajin hamda sepkillardan asragan, zehnni ravshan qilgan, kishini bardam, ruxiyatini kodargan. Xalqadondan o‘tmishda marjonlar, uzuk, tug‘nag‘ichlar, bilak-uzuk va boshqalar yasalib, u guyo odamlarki qahru-g‘azab, g‘amu-anduhdan asragan.

0‘zbek zargarligi juda qadimiy tarixga ega. Unga ibtidoiy jamoa tuzumi davrida asos solingan. Arxeologii topilmalardan ma’lumki, zargarlik san’ati

j


117 - rasm. Arfa chalayotgan qiz tasviri.Ayritom ibodatxonasi shiftidagi rasmning bir bo'lagi. Surxondaryo Miloddan oldingi II asr.
uda qadimiy sanat boTgan. Yeramizgacha boTgan I asrdan boshlab yeramizning VIII asrigacha Ayritom, Afrosiyob, Dalvarzintepa, Xolgayon, Bolaliktepada chiroyli haykallar, devor bezaklari orqali zargarlik san’ati rivojlanganligini ko‘rish mumkin. (117- rasm).

T
Xorazmning Ayozqal’a, Yetti asar, burgutqal’a va boshqa joylaridan topilgan. IV - V asrlarda zargarlik buyumlari kam ishlangan. Ular tosh, shisha, pastalardan qilingan Xorazmda shishadan qilingan sher va qurbaqa shaklidagi munchoqlar topilgan. Bolalik tepadagi topilmada V asr oxiri VI asr boshlarida ishlangan devoriy -rasmda ayol kishining qulogT va barmogTda zargarlik taqinchoklari tasvirlangan. Afrosiyobdagi VI—VII asrga mansub devoriy -rasmda yerkak kishining qoTida sovg‘a taqinchoqlami olib kelayotgani tasvirlangan. Bulardan tashqari ayol sochlarida osma taqinchoqlar osilganligi tasvirlangan. X—XI asrlar o‘rtasida bitta katta teshigi boTgan suyakli tugmachalar ko‘p ishlangan.XIV—XV asrlarda zargarlik juda yaxshi rivojlangan boTsada nimagadir bizgacha juda kam miqdorda saqlanib qolgan. Ba’zi bir yozma


W-


■ ... .


\


/ tTY

WAi

-■

■Am


L/$s

Ik

iySy.


/


u


J0


M w\


-