Texnologiya umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik

Mustahkamlash uchun savollar
1. Qandаy materiallar kompozit materiallar deyiladi?
2. Matritsa va armatura deganda nimani tushunasiz?
3. Kompozit materiallar tuzilishiga ko‘ra boshqa materiallardan qaysi jihat-
lari bilan farq qiladi?
4. Kompozit materiallarning qanday turlarini bilasiz va ulardan qanday maq-
sadlarda foydalaniladi?
Muammoli topshiriq
Yog‘och kompozit material hisoblanadimi? Nima uchun?

---

77
77
3. Tolali massa smola, antiseptiklar va antipirenlar bilan aralash tiriladi. 
4. Hosil bo‘lgan aralashmadan ortiqcha suvlar siqib chiqarilib, plita shakliga 
keltiriladi. 
5. Ko‘p qavatli presslarda issiq holda presslanadi.
6. 110–120 gradus haroratda maxsus kameralarda 5–7 soat quritilib, so‘ngra 
7–8 % gacha namlanadi. 
7. Chetlari qirqib tekislanadi.
DSP (yog‘och payrahalik (qipiqlik) plita) – tolalik massa o‘rniga payraha, arra-
to‘pon va boshqa yog‘och chiqindilarini maydalab elakdan o‘tkazilgach, DVP kabi 
tayyorlanadi.
Metall asosli kompozit materiallarni tayyorlashda bosim bilan ishlov berishning 
barcha turlaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, kukunli (poroshokli deb ham ataladi) 
metallurgiya usulidan ham foydalanish o‘ta samarali hisoblanadi.
Metall va nometall materiallar kukunlaridan turli xil detallar tayyorlash usuli 
kukunli metallurgiya
deyiladi.
Bu usulda tayyorlangan detallar geometrik shaklining aniqligi, yuza g‘adir-bu-
durligining kichikligi, yeyilishga chidamliligi, metall tejalishi, metall kesib ish-
lovchi stanok va keskichlarga zaruriyat yo‘qligi, malakali ishchilar talab etmas li-
gi, ish unumining yuqoriligi, maxsus xossali detallar tayyorlanishi va boshqa ko‘r-
satkichlarga ko‘ra mashinasozlikda tobora keng qo‘llanilmoqda. Masalan, kukun 
materiallaridan avtomobil hamda traktorlarning moy nasosi, shesternalari, paxta 
terish mashinalarining shpindellari, sirpanish podshipniklari, kirya asboblar, turli 
keskichlar kallaklariga kavsharlanadigan qattiq qotishma plastinka va boshqalar 
tayyorlanadi.
Bu usulda kompozit material detallarini tayyorlashda asosiy xomashyo metall va 
nometall materiallar kukunlaridir. Metall va nometall materiallar kukunlarini olishda 
shar tegirmonlardan foydalaniladi. 
Kukun materiallardan kompozit material detallarini tayyorlash texnologiyasi 
quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 
1. Kukun materiallarni tayyorlash.
2. Kukunlardan kutilgan tarkibli kukun olish.
3. Ma’lum miqdordagi kukunni qolipga kiritib presslash.
4. Olingan buyumga zarur xossalar berish uchun ularni termik ishlash.
5. Zaruratga ko‘ra turli (masalan, podshipniklar, kirya asboblarga qo‘shimcha 
(kalibrlash, g‘ovaklarini moyga to‘ldirish va boshqa)) ishlovlar berish.
Kukunlarni biriktirishda kukun qolipga kiritilib, puanson bilan presslanib, ma’lum 
vaqtdan so‘ng ajratib olinadi (93-rasm). 
Kukunli metallurgiya usulida detallarni tayyorlashga ilgari minutlar, ba’zan 
soatlar sarflangan bo‘lsa, hozirda aniq forma va o‘lchamlar asosida bu ish sekundlarda 
amalga oshirilmoqda. Ana shu usulda metall kukuni po‘lat press-qolipga solinadi va 
katta bosim bilan presslanadi. Shunda metall zarralari bir-biriga jipslashadi, natijada 
geometrik parametrlari bo‘yicha tayyor detalga mos zagotovka hosil bo‘ladi. 

---

78
78
Keyin zagotovkani maxsus pechlarda juda yuqori haroratda qizdiriladi – metall 
zarralari birlashib, jips bir jinsli detalga aylanadi. 
Bu usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob-uskunalar ayrim 
hollarda odatdagi metall qirqish stanoklariga qaraganda soddaroq va arzonroq 
bo‘ladi. Bu usuldan issiqqa, korroziyaga chidamli yangi materiallar olishda ham keng 
foydalaniladi. 
Polimer kompozit materiallar tayyorlash texnologiyasi ularning tarkibi, 
bog‘lovchining turi va ishlatish sohasi bilan belgilanadi. Polimer materiallar va 
buyumlar olish texnologiyasi nozik hisoblanib, jarayonlarning borishi o‘ta aniqlikda 
bo‘lishi talab etiladi.
Polimer kompozit materiallar olishda presslash, shtamplash, quyish, surkash, 
shimdirish, sepish, payvandlash, yelimlash va boshqa usullardan keng foydalaniladi. 
Jumladan, presslash usulida plastmassa ishchi organi qizdiriladigan presslarda 
tayyorlanadi. Press-qoliplarda press kukunlar issiq holatda presslanib yoki ko‘p 
qatlamli press qoliplarda listlar, plitalar va panellar bir nechtasi presslanib olinishi 
mumkin (94-rasm). Ko‘p qavatli presslarda yog‘och tolali va yog‘och payrahali 
plitalar, qog‘oz qatlamli plastiklar, uch qatlamli yelimlangan panellar va boshqa 
kompozit polimer qatlamli buyumlar tayyorlanadi.
94-rasm
. Press-qoliplash (shtamplash) sxemasi.
a) press­material solish; b) qolipni yopish va presslash; v) buyumni chiqarib olish; 
1– press­material; 2 – press­qolipning isitiladigan matritsasi; 3 – isitiladigan puanson;
4 – press polzuni; 5 – elektr isitkich; 6 – buyum; 7 – buyumni chiqaruvchi moslama.