Texnik tizimlarda axborot texnologiylari

Internet
Abonent tizimlarining hududiy joylashuviga qarab kompyuter tarmoqlari (KT) ni 3 turkumga 
ajratish mumkin: 
Lokal tarmoqlar (LAN - Local Area Network) - bir xonadagi, binodagi, uncha katta bo'lmagan 
hududdagi kompyuter tarmoqlari (2,5 km gacha bo'lgan masofada birlashtirilgan kompyuterlar); 
mintaqaviy kompyuter tarmog'i - bir-biridan ancha uzoqda joy­ lashgan kompyuterlar va lokal 
tarmoqlami o'zaro bog’laydi. U katta shahar, iqtisodiy mintaqa va alohida mamlakat doirasidagi 
abonent-lami o'z ichiga olishi mumkin; 
global tarmoqlar turli mamlakatlar yoki qit'alarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. 
Global, mintaqaviy va lokal kompyuter tarmoqlarining birlashuvi ko’ptarmoqli iyerarxiyani 
tashkil etib, umumjahon axborot resurslarini birlashtirish va ulardan kollektiv ravishda 
foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Hozirgi kunda dunyoda ko'plab kompyuter tarmoqlari 
ishlab turibdi. Dastlabki kompyuter tarmog'i -ARPANET (Advenced Researsh Projects Agency 
Network) - AQSHning mudofaa vazirligi tomoni­ dan 1969-yili ishlab chiqilgan. U keyinchalik 
boshqa KTlar bilan birlashtirilib, INTERNETning bir qismi sifatida ishlatila boshlandi. 
INTERNET - international network - yagona standart asosida faoliyat ko'rsatuvchi jahon global 
kompyuter tarmog'i. Internet xiz-mati «internet provayderlari» yordamida aloqa kanallari - 
telefon tarmog'i, kabelli kanallar, radio va kosmos aloqa tizimlaridan foydalanish orqali amalga 
oshiriladi. Hozir Intemetga dunyoning 150 dan ortiq mamlakatlaridagi milhonlab kompyuterlar 
ulangan. Har oyda tarmoq miqdori 7-10% ga ortib bormoqda. Intemetdan foydalanuvchilaming 
soni 2002-yil sentabriga kelib 605,6 mln.ga yetdi. Eng ko'p foydalanuvchilar Yevropada - 190,91 
mln.kishi. Lekin so‘nggi paytda Osiyo - Tinch okean regioni mamlakatlarida foydalanuvchilar 
soni tez o‘sib bormoqda. Hozir ular 187,24 mln. kishini tashkil qiladi. Bugungi kunda Internet 
50000 dan ortiq alohida tarmoqlami bog'laydi.
Intranet - internet texnologiyasi, dasturiy ta’minoti va protokol-lari asosida tashkil etilgan hamda 
ma’lumotlar bazasi va elektron hujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi, 
korxona yoki konsem miqyosidagi yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi kompyuter 
tarmog'i. Internet xizmatlari deganda tarmoqdagi xizmatlar tushuniladi. Ular quyidagilardan 
iborat: 
WWW - grafik, audio va video materiallarni o'z ichiga olgan gipermatnli hujjatlarni ko'rish va 
topish; 
telnet - kompyuterga uzoqdan bog'lanish; ftp - fayllarni uzatish; 
e-mail - xabarlami uzatish; 
usenet - elektron e’lonlar taxtasi, telekonferensiyalar; gopher - matnli hujjatlarni ko'rish va 
topish. 
WWW - Intemetning eng ommabop xizmat turi. Unga ulamsh uchun kompyuter bilan modem 
yetarlidir. Shu tufayli Butun dunyo tarmog'i butun olam axborotlar ombori - kutubxonaga 
aylanib qoldi va u dunyoga yoyildi. WWW da ma’lumotlar sahifalarda joylanadi. WWW 
sahifalari soni so'nggi 3 yilda yuz milliondan oshib ketdi. Bu sahifalar egasi kim? Ular yirik 
korporatsiyalar yoki kichik korxonalar, universitet va maktablar, tashkilotlar, jumal va 
ro‘znomalar yoki oddiy shaxslardir. Bu sahifalarda turli-tuman ma’lumotlar joylanadi. Hozirgi 
kunda WWW axborot olishning va tarqatishning eng qulay usulidir. 
World Wide Web xizmati (WWW). Bu xizmatni, odatda, Internet bilan tenglashtiradilar. Aslida 
WWW xizmati - bu Intemetning ko‘p tarmoqli xizmatlaridan biridir. 
World Wide Web - Web-serverlarda saqlanayotgan va o‘zaro bog‘langan millionlab elektron 
hujjatlaming yagona ma’lumotlar fazosi. Web-fazolar (пространство Web) ning alohida olingan 

---

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA JARAYONLARNI MATEMATIK MODELLASHTIRISH 
hujjatlari Web-sahifalar (Web-страницы) deb yuritiladi. Web-sahifalaming ma’lum mavzuga 
birlashtirilgan'guruhlarini Web-tugunlar (Web-узел) yoki Web-sayt yoxud oddiy sayt deb 
yuritiladi. Bitta Web-server yetarli darajada ko'p saytlami o‘zida mujassamlashtirishi mumkin. 
Ulaming har biriga, odatda, serveming qattiq diskida alohida katalog ajratiladi. Terminalli rejim. 
Tarixan kompyutemi masofadan turib boshqa­ rish xizmati Telnet bilan bog'liq. Masofadagi 
kompyuter ishini kerakli protokol xizmati orqali boshqarish «konsolli» yoki «terminalli» 
boshqarish deb yuritiladi. Intemetda Telnet dan texnik obyektlami, masalan, «teleskop», 
«videokamera», sanoatdagi robotlami masofadan turib boshqarishda foydalaniladi. 
Elektron pochta (E-mail). Bu xizmat turi ham dastlabki elektron xizmatlardan hisoblanadi. 
Internetda uni ta’minlash uchun maxsus pochtali serverlar ishlatiladi. Shu narsaga e’tibomi 
qaratmoq kerakki, «server» deganda maxsus ajratilgan kompyuter tushunilmaydi. Bu yerda va 
bundan keyin «server» sifatida dasturiy ta’minot ham tushunilishi mumkin. Bundan shunday 
xulosa kelib chiqadiki, Internetda bitta kompyuter bir nechta server va har xil xizmatlar 
vazifasini bajarishi mumkin. Telekonferensiya xizmati elektron pochta xizmatining har tomonga 
tarqatish xizmatiga o'xshab ketadi. Telekonferensiya xizmatida xabar bitta muxbirga yuborilmay, 
balki bir guruh muxbirlarga uzatiladi (bunday guruhlar telekonferensiyalar yoki yangiliklar 
guruhi deb ataladi). Yangiliklar guruhi uzatilayotgan serverdan boshqa hamma serverlarga 
jo'natiladi. Bu jarayon vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadi. Har bir serverga tushgan xabar 
chegaralangan vaqt mobaynida (odatda, bir hafta) saqlanadi. Ushbu davr mobaynida 
xohlovchilar xabarlar bilan tanishish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Bir sutka ichida hamma 
tomonga tarqatilgan xabarlar butun yer shariga tarqaladi. Keyinchalik bu xabarlar asta-sekin 
o'chiriladi, chunki serverga ushbu xabarlar qaytajo'natilmaydi. Har kuni dunyo miqyosida 
millionga yaqin xabarlar tarqatiladi. Ularning orasidan kerakli xabarlarni topib olish amaliy 
jihatdan mumkin emas. Shuning uchun, telekonferensiya tizimi mavzular guruhiga bo'lingan.
Fayllarni uzatish xizmati (FTP). Internet xizmatlari orasida fayllami qabul qilish va uzatish 
ancha katta foizni tashkil etadi. Dastur fayllarini, katta hajmdagi hujjatlarni (masalan, kitoblami) 
hamda arxiv ma’lu-motlarini fayllar ko'rinishida uzatishga zaruriyat tug'iladi. FTP xizmati dunyo 
tarmog'ida o'z serverlariga ega bo'lib, unda arxiv ko'rinishidagi ma’lumotlar saqlanadi. FTP 
protokoli server va mijozlar o'rtasidagi ikkita TCP qo'shilmalar (соединения) bilan bir vaqtda 
ishlaydi. Birinchi qo'shilma bilan ma’lumotlar uzatiladi. Ikkinchi qo'shilmadan ma’lumotlami 
boshqarishda foydalaniladi. FTP protokol serverga murojaat qilgan mijozning qayd etish 
vositasini ham taklif qiladi. Bu usul bilan, odatda, kommersiyali serverlar va chegaralangan 
serverlar o'zlarida qayd etilgan kliyentlarga foydalanuvchining ismini va u bilan bogiiq parolni 
kiritishni talab qiladi. Ammo o'n minglab FTP serverlar mavjudki, ular anonim ko'rinishda 
o'zlarining xizmatini taklif etadi. Bu holda foydalanuvchilar ism sifatida anonymous so'zini va 
parol sifatida elektron aloqa xizmatini kiritishlari kifoya. Ko'p holatlarda FTP xizmati buni 
avtomatik ravishda bajaradi. IRC xizmati (Internet Relay Chat). Bu xizmat real vaqt mobay­ nida 
bir nechta kishilami o'zaro to'g'ridan to'g'ri muloqot qilish imkoniyati bilan ta’minlaydi. Ayrim 
hollarda 
IRC 
xizmatini 
chat-konferensiya 
yoki 
oddiy 
chat 
deb 
ham 
aytadilar. 
Telekoferensiyalardan farqli o'laroq, chat-konferensiyalarda muloqot bitta aloqa kanali doirasida 
amalga oshirilib, unda bir nechta odam ishtirok etishi mumkin. IRC xizmatini qoilab-
quwatlaydigan serverlar va tarmoqlar bilan ishlay­ digan bir qancha imtiyozli mijozli dasturlar 
mavjud. Ulardan eng imtiyozlilaridan biri - mIRC.exe dasturidir. ICQ xizmati. Bu xizmat 
intemetga (ayni vaqtda) ulangan kishi­ ning IP-tarmoqdagi adresini izlab topishga mo'ljallangan. 
Ko'pgina foydalanuvchilar doimiy IP-adresga ega emaslar. Shuning uchun ushbu xizmatga 
zaruriyat tug'ilgan. Bu xizmatdan foydalanish uchun uning markaziy serverida qayd qilinish 
(http://www.icq.com) va shaxsiy nomer UIN (Universal Internet Number) olish kerak. Bu 
nomemi hamkorga uzatish mumkin. Bu holda ICQ xizmat Intemet-peyjer ko'rinishidagi xizmat 
turini bajaradi. UIN nomemi bilgan holda uning IP-adresini bilmasangiz ham, uning markaziy 
server xizmati orqali hamkor bilan ulanish uchun xohish borligi haqidagi xabami jo'na-tish 
mumkin. Internet - butun jahon o'rgimchak to'ri deb nomlanishiga sabab, uni tuzilish strukturasi 
o'rgimchak to'rinikiga o'xshab ketadi. Undan tashqari uni kosmosdagi yulduzlar va gallaktikalar 

---

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA JARAYONLARNI MATEMATIK MODELLASHTIRISH 
joylashuviga ham o'xshatish mumkin. Internerga birinchi martta AQSh da DARPA tashkiloti 
tomonidan asos solingan. Umuman olganda internet oddiy bir kompyuterlarni bir-biriga ulagan 
tarmoqga o'xshaydi. Faqatgina uning miqyosi butun dunyo bo'yicha tarqalgan. Demak, tarmoq 
hosil qilingandan so'ng undagi kompyuterlar bir-biri bilan bog'lanishi uchun ularga nom berib 
chiqish kerak. Buni bizga IP lar amalga oshirib beradi. IP bo'yicha biror kompyuterga ma`lumot 
uzatishda maxsus qoida bo'lishi kerak, axir butun jahon kompyuter tarmog'i bo'lganidan keyin 
unda har xil operatsion tizimli, turli xil kompyuterlar joylashadida. Ular bir birlari bilan maxsus 
belgilangan qoida asosida bog'lanadilar.
Bu qoidani TCP/IP protokoli (yani qoidalar majmuasi) amalga oshirib beradi. Endi, 
kompyuterlar bir-biri bilan nima uchun bog'lanadilar? - albatta biror ma`lumot olish uchun, axir 
DARPA tashkil qilgan ARPANET ni ham maqsadi shu ediku. Ma`lumotni foydalanuvchiga 
berish uchun, internetda mahsus Serverlar tashkil qilinadi. Ma`lumot turi esa biror ko'rinishdagi 
fayl bo'lishi mumkin, yoki pochta xabari, yoki web sayt va hokazo...shularga mos tarzda fayl 
serverlari, pochta serverlari, web serverlar va boshqalar tuziladi. fayl serveriga murojaat FTP 
protokoli orqali, pochta serveriga murojaat SMTP va boshqa pochta protokollari orqali, Web 
serveriga murojaat esa HTTP protokoli orqali amalga oshirilishi mumkin.Bilamizki, fayl 
serverida har xil fayllar (masalan rasm, musiqa, kino va hokazo...) turadi, pochta serverida 
kelgan, jo'natilgan va boshqa pochta xatlari turadi. WEb serverdachi? - web serverda turli xil 
web saytlar turadi. Xo'sh, agar internetda barcha kompyuterlar, serverlar bir birini IP adres orqali 
tanisa, qanday qilib bizni brauzer adres qatorida yozgan oddiy harflardan iborat so'zimiz bizni 
kompyuterimizni qaysidir joyda turgan web server bilan bog'ladi? - buning uchun mahsus DNS 
serverlar yordamga keladi. u yerda saytlarni adreslari va ular uchun mahsus berilgan IP adreslar 
turadi, xuddi quyidagicha:
www.mail.ru 217.69.141.22, www.google.ru 173.194.35.151 va hokazo... Siz qachonki brauzer 
adres qatoriga mail.ru yozganizda bu so'rov DNS serveriga borib, u yerdan mail.ru ga mos turgan 
ip adresli serverga yo'naladi. Hohlasangiz mail.ru yozmasdan yuqorida keltirilgan joydagi 
mail.ru ni to'g'risidagi ip adresni brauzer adres qatoriga yozing, sizga mail.ru saytini ochib 
beradi. Ma`lumki brauzer HTTP so'rovini yuboradi, shu sabab bu so'rovni web server o'ziga 
qabul qiladi. bu huddi ko'p eshikli binoni biror eshigi bo'yicha kirishga o'xshaydi. Masalan, siz 
HTTP yo'lagi bo'yicha borsangiz sizni web server kutib oladi. Buni ilmiy tilda "web server 8080- 
portni(eshikni) tinglab turadi" deyiladi, bu eshikga esa HTTP yo'lagi bo'yicha boriladi deb 
tushunish ham mumkin :) . Demak web server sizni so'rovingizni qabul qiladi va sizga javob 
beradi. Web serverda nimalar turadi, u sizga qanday qilib javob beradi va shunga o'xshash 
boshqa narsalarni keyingi maqolalarimda yozib borishlikga harakat qilaman, bu maqolamni esa 
mandan web sayt yasash uchun nimalar qilish kerak? - deb so'raganliklari uchun yozishni 

---

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA JARAYONLARNI MATEMATIK MODELLASHTIRISH 
boshlagandim...Endi internetdagi kompyuterlarni fizik bog'lanishiga keladigan bo'lsak, siz 
uyingizdagi kompyuterga internet ulash uchun avval modem o'rnatasiz, so'ng biror provayderni 
kartochkasini registratsiya qilib, so'ng ulanasiz. Demak, sizga internetni provayder ta`minlab 
berdi. Provayderga ulanish yo'llari har xil bo'lishi mumkin, masalan telefon liniasi orqali, usb 
modem orqali, yoki EVO, SOHO kabilarga besprovodnoy set - radiosignal orqali ulanish 
mumkin. provayder ham o'z navbatida internetni o'zidan katta biror provayderdan oladi, u katta 
provayder ham, o'zidan katta boshqa provayderdan oladi, eng yirik provayderlarni esa yirik 
magistral kanali bog'lab turadi. har bir provayder ma`lum darajada chegaralangan IP adreslar 
to'plamiga ega bo'ladi va o'ziga ulangan mijozlarga shu IP adreslarni taqsimlab beraveradi.