4.
Islomdagi
reformatorlik
harakati.
Mazkur
davrdagi
reformatorlik harakatining barcha yetakchilari iqtisodiy inqiroz,
ma‟naviy qadriyatlar tushishi, harbiy mag„lubiyatlar va siyosiy
beqarorlikning sabablari musulmon olamining o„zida yashiringani
borasidagi fikrga kelganlar. Rus tadqiqotchisi A.Chelishev ta‟kid-
laganidek, «Sudandagi Mahdi (1848-85), Liviyadagi Senusi (1787-
1859), Saudiya Arbistonidagi Vahhobiylik (1703-92), Nigeriyadagi
Fulani
(1754-1817),
Bengaliyadagi
Faraidiyya
(1764-1840),
Hindistondagi Ahmad Brelvi (1786-1831) va Indoneziyadagi Padri
(1803-37) kabi harakatlar mazkur bo„yoqqa ega bo„lgan. Mazkur
harakatlardan har birining turfa xilligi va o„ziga xos jihati sharoitida,
ularning yetakchilari yagona to„xtamga, ya‟ni yuzaga kelgan inqirozga
musulmonlarning mahalliy noislomiy e‟tiqod va ibodatlarning infil-
tratsiyasi va assimilyatsiyasi natijasida islomning sof maqsad va
ko„rsatmalaridan bosh tortganlik sabab bo„lgani borasidagi fikrga
kelganlar. “Nosog„lom jamiyatlarni davolash”ni yagona tashhisi – sof
islomga qaytish degan fikr ham ilgari surilgan. Mazkur harakatlar
faoliyatining aksariyat qismi e‟tiqodi asoslari harbiylashgan yon-
dashuvga asoslangan tashkilotlarni tuzishga yo„naltirilgan. Natijada,
qudratli tiklanish harakatlari (revayvalizm) musulmon olami dav-
latlaridagi jiddiy ijtimoiy-siyosiy transformatsiyalarga sabab bo„ldi, ular
esa, XX siyosatiga katta ta‟sir o„tkazdi.
Bir tarafdan, islom modernizmi ko„plab davlat musulmonlari
orasida milliy g„ururni shakllantirib, ularning milliy mustaqillikka
kurash yo„lidagi birikishga sabab bo„lgan. Mazkur ijobiy yondashuv
qator davlatlarda progressiv ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlarni
amalga oshirishga xizmat qilgan.
Boshqa tomondan esa, musulmon davlatlarining tarixiy taraqqiyoti
ko„rsatganidek, modernistlar tomonidan ilgari surilayotgan ijtimoiy-
12
siyosiy taraqqiyot modeli g„arb andozasi asosida islohotlar yuritilgan va
an‟anaviy islom va g„arb institutlari sintezi konsepsiyasi hayotga tatbiq
etilgan davlatlar jamiyati ruxiga tobora kamroq ta‟sir ko„rsata boshladi.
Misr, Liviya, Sudan, Iroq va Jazirdagi hukmron tizimning qulashi bilan
bog„liq islohot natijalariga nisbatan ishonchsizlik oqibatida 1950-60-
yillarda islom tiklanish harakatlarining g„oyaviy yonlashuvlarida
o„zgarish kuzatilgan bo„lib, u arab va musulmonlarni yakdillikka
chaqirgan hamda g„arb liberalizmi va nasionalizmini tanqid ostiga
olgan. Bunda musulmon reformatorlari tomonidan XIX asr oxiri – XX
asr boshlarida xalifalik institutlari va panislamizm haqida ilgari surilgan
g„oyalar kelgusida radikal islomning g„oyaviy asoschisi, «Al-Ixvan al-
Muslimun» («Musulmon birodarlari») tashkiloti asoschisi Hasan Al-
Banna (1906-1949) va fundamentalizm g„oyasining Sayid Qutb va
Mustafo as-Sibai kabi boshqa yetakchilariga sezilarli ta‟sir o„tkazdi.
Shunday qilib, islomni isloh qilishning liberal yo„nalishi o„z o„rnini
«Birodar- musulmonlari» va 1941 yilda Hindistonda asos solingan
«Jamoat-e islomi» («Islom jamiyati») Abu-l-‛Ala Maududiy kabi radikal
tashkilotlarga bo„shatib berdi. Ushbu tashkilotlar doirasida zamonaviy
islom fundamentalizmi g„oyasi va zamonaviy siyosiy platformalarning
shakllanishi yuz berdi. Xususan, Maududiy ijtimoiy va axloqiy tizim
assosi va «siyosiy islom falsafasi»ning boshlang„ich nuqtasini birdamlik
va Ollohning ustunligida ko„rar edi. Uning fikricha, islomning bosh
tamoyili kishilarning individual va kollektiv tarzda o„z zimmasiga
hukmronlik, qonunchilik va boshqalar ustidan hokimiyatning o„rnatilishi
kabi huquqlarni qaror toptirishi lozim edi. Shuningdek, hech kimga
uning shaxsiy huquqlariga asoslangan holda buyurish va amr qilish
huquqi berilmasligi va hech kim mazkur buyruq va amrlarni bajarish
majburiyatini o„z zimmasiga olmasligi darkor edi. Mazkur hukuqlar
faqat Ollohga berilgan, deb izohlagan
4
.
Sayid Qutb o„zining «sof islom» konsepsiyasida
Do'stlaringiz bilan baham: |