Termodinamika va statistik fizika

4.11.  Ik k in ch i  x il  faza  o ‘tishlar.
E ren fest  ten g la m a la ri
Bir  qator  m etallar  va  qotishm alar  absolut  nol  tem p eratu ra 
yaqinida,  y a’ni  juda  past  tem p eratu ralard a  o'ta  o'tkazuvchan 
holatga  o'tadi  va  faza  o'tishlarga  duchor  bo'ladi.  Bu  holatda 
moddaning  m uhim   xususiyatlaridan  biri  elektr  tokiga  qarshi- 
likning  to'la  yo'qolishidir.  Bu  hodisa  birinchi  m arta  Kom erling- 
O nnes  (1 9 1 1 -y.)  ta jrib a la rid a   kuzatilgan.  B u n d an   ta sh q a ri 
norm al  fazadan  o 'ta  o'tkazuvchan  fazaga  o'tish  yaqin-yaqin- 
largacha  faqat  absolut  nol  tem p eratu ra  yaqinida  kuzatilar  edi. 
Hozirgi  kunda  juda  ko'p  m ateriallarda  bunday  faza  o'tishlar 
suyuq  azot  va  undan  yuqori  tem p eratu ralard a  kuzatilmoqda.
M etallarning  o 'ta  o'tkazuvchanlik  va  norm al  holatlari  b ir- 
biridan  faq at  o 'ta  o'tkazuvchanlik  xossasi  bilan  em as,  balki 
sof  term odinam ik  kattaliklarning  turli  fazalarda  o'zini  tutishi 
bilan  ham   farq  qiladi.  Bu  farq  modda  turli  term odinam ik  faza­
larda  bo'lishidan  dalolat  beradi.  Shunga  o'xshash  holat  suyuq 
geliyda  kuzatiladi  -   o'ta  oquvchanlik  hodisasi.
Metalining  norm al  holatdan  o'ta  o'tkazuvchan  holatga  o'tishi 
uning  m agnit  xususiyatlarining  o'zgarishi  bilan  birga  bo'ladi.
152

---

Bu o‘zgarish shundan iboratki,  massiv o‘ta o‘tkazgichning ichiga 
m agnit  m aydon  kirolm aydi,  aniqrog'i  m agnit  m aydon  fa q a t 
10'5  sm  qatlam da  m avjud  bo'ladi.  Demak,  o‘ta  o‘tkazgich  ichida 
m agnit  m aydon  induksiyasi  nolga  teng  bo'ladi.  M agnit  induk- 
siya  vektorining  norm al  tashkil  etuvchisi  uzluksiz  va  u  nolga 
teng  bo‘lganligi  uch u n   o‘ta  o'tkazgich  ichida  m agnit  induksiya 
vek to ri  sirtg a  o'tk azilg an   u rin m a  b o 'y lab   yo‘nalgan  bo'ladi. 
Bu  Veys  qonuni  deb  yuritiladi.
Oldingi  m avzuda  eslatdikki,  ag ar  b ir fazadan  ikkinchi  fazaga 
o 'tish   n u q ta sid a   G ibbs  term o d in am ik   potensialidan  olingan 
birinchi  tartibli  hosila  uzluksiz  bo'lib,  ikkinchi  tartibli  hosilasi 
uzilishga  duchor  bo'lsa,  bunday  faza  o'tishlar  ikkinchi  xil  faza 
o'tishlar  deyiladi.  Bu  holda  issiqlik  sig'imi  Cp  issiqlikdan  ken- 
gayish  koeffitsiyenti 
a,
  term ik  siqiluvchanlik  koeffitsiyenti  /3  va 
boshqalar  o'tish  nuqtasida  sakrab  o'zgaradi.  A gar  ikkinchi  ta r ­
tibli  hosilalar  o'tishda  cheksizlikka  aylansa  -   kritik  o 'tish lar 
deyiladi.  B unda  m odda  xususiyatining  anom al  tab iati  k ritik  
hodisalar  deb  yuritiladi.
«Ikkinchi  xil  faza  o'tishlar»  tushunchasi  (1933-y.)  E renfest 
tom onidan  kiritilgan.  E renfest  ikkinchi xil  faza  o'tishlarni suyuq 
He  -   I  ni  suyuq  He  -   II  ga  (o'ta  oquvchanlik  holati)  o'tishida 
kuzatadi.
T ajriba  natijalari  shuni  ko'rsatadiki  (4.4- rasm)  qattiq   geliy 
T  =  4,22  К   va  norm al  atm osfera  bosimida  suyuq  holatga  o'tadi 
(geliy-II)  va  0  yaqinida  suyuq  holatda  qoladi.  Suyuq  geliy-I 
T =  2,19  К  da suyuq  geliy-II  ga  o'tadi,  y a ’ni geliy-II da  ikkinchi