Termodinamika va statistik fizika

3.18.  T erm o d in a m ik a   ik k in c h i  q o n u n in i  tatbiq 
q ilish  ch eg a ra si
Yuqorida  ta ’kidlaganim izdek,  term odinam ika  k atta  sondagi 
zarralard an   tashkil  topgan  m uvozanatdagi  sistem alarda  o 'ta ­
yotgan  jarayonlarni  va  qonuniyatlarni  o'rganadi.  T erm odina­
mika  ikkinchi  qonuni  ish,  energiya  va  issiqlik  orasidagi  m uno- 
sabatni  belgilaydi.  Shu  u ch ta  k attalik lard an   uchinchisi,  y a ’ni 
issiqlik  faqat  k a tta   sondagi  zarralard an   tashkil  topgan  sistem a­
larda  m a’no  kasb  etadi.  M olekulalar  o'lcham i  tartibidagi  siste- 
m alar  u ch u n   issiqlik  tu sh u n ch asin in g   m a ’nosi  yo'q.  B unday 
sistem alar  uchun  term odinam ikaning  ikkinchi  qonunini  yozib 
bo'lm aydi.  S h u n d ay   qilib  ikkinchi  qonun  uchun,  va  dem ak, 
b u tu n   term odinam ika  uchun  uni  tatb iq   qilishning  quyi  chega­
rasi  mavjudligi,  y a ’ni  uni  «m ikrosistem alar  uchun  tatbiq  qilish 
m um kin  emasligi»  kelib  chiqadi.
Term odinam ika  ikkinchi  qonunining  tatb iq   qilishni  yuqori 
cheg arasin i  uzoqdan  t a ’sir  qiluvchi  x a ra k te rg a   ega  b o 'lg an  
g rav ita tsio n   k u c h la r  belgilaydi.  K oinotdagi  g a la k tik a la r  va 
ularni  tashkil  qiluvchi  osmon  jism larining  ichki  energiyasi  u lar 
orasidagi  ta ’sir  energiyasi  tartib id a  bo'lganligi  sababli  sistem a-
91

---

ning  energiyasini  alohida  qism lar  energiyalarining  yig'indisi 
ko'rinishida yozib bo'lmaydi. Term odinam ikaning asosiy sharti -  
o'zaro  ta ’sir  kuchisiz  bo'lishi  kerak.  S h u   sababli  term odina- 
mikani  koinot jismlariga tatbiq  qilib  bo'lmaydi. XIX asrda ikkin­
chi  qonunni  bir  bu tu n   koinotga  asossiz  tatbiq  qilinishi  «koinot- 
ning  issiqlik  o‘limi»  degan  noto‘g ‘ri  fikrga  olib  keldi.  Rudolf 
K lauziusning  fikri  bo'yicha  «dunyo  energiyasi  o‘zgarm aydi, 
entropiyasi  esa  m aksim um ga  intiladi».  Boshqacha  qilib  aytgan- 
da  term odinam ik  m uvozanat  barqaror  topadi,  dem ak,  ham m a 
m akroskopik  jarayonlar,  jum ladan  hayot  ham   to'xtaydi.
Bu  g'oyaga  qarshi  «katta  fluktuatsiya>'  g‘oyasi  ilgari  suriladi 
va  ikkinchi  qonunning  statistik  tabiati  ochib  beriladi.  Bolsman 
bo'yicha  Koinot  term odinam ik  m uvozanat  holatda  bo!ladi,  lekin 
yetarli  darajada  k atta  fluktuatsivalar  ham   yuzaga  kelib  turadi. 
H ar  qanday  fluktuatsiya  kabi  Koinotning  bir  qismida  paydo 
bo'lgan  fluktuatsiya  so'rilib  ketadi,  shu  vaqtning  o'zida  uning 
yana  boshqa  qism ida  paydo  bo'ladi.  B olsm anning  bu  fikri 
M.P. B ronshteyn  tom onidan  asosli  tanqid  qilinadi.  Zamonaviy 
nazariyaga  asosan  Koinot  kengayib  boruvchi  nostatsionar  sis- 
tem adir.