Termodinamika va statistik fizika

3.2.  Termodinamikada  asosiy  tushunchalar
1  K oinot  va  galak tik a  m iq y o sid a g i  g r a v ita tsio n   m ayd on   b u n d an   istisnodir.
46

---

0 ‘zg aru v c h ilar  ic h k i  v a  tashqi  bo'ladi.  T ash q i 
0
‘zg aru v c h ilar 
sistem ani  o‘ra b   tu rg a n   m u h itn in g   holatini  aniqlaydi.  M asalan, 
silindrdagi  p o rsh en n in g   holati,  sistem ag a  t a ’sir  q ilu v ch i  e le k tr 
yoki  m a g n it  m a y d o n   k u c h la n g a n lig i  ta sh q i  o 'z g a ru v c h ila rg a  
misol  b o ‘ladi.  K o 'rilay o tg a n   sistem a  holatini  bev osita  aniqlovchi 
k a tta lik la r   ic h k i 
0
‘z g a ru v c h ila r   d ey ilad i.  U rn u m a n   o lg a n d a  
o 'zgaruvchilarni  ichki  v a  tash qig a  ajratish  sh artli  bo‘ladi. Y uqori- 
dagi  misolda,  m asalan,  m aydonni  o‘rg anilayotgan  sistem a  bilan 
b irg a  k o 'rsa k ,  m a y d o n   k u c h lan g an lik lari  ichki  o 'z g a ru v c h ig a  
o‘tib   qoladi.  S h u n in g   u c h u n   eng  avvalo  m asalan i  o ‘rg an ish d a 
o 'zg aru v ch ilarn i  ichki  v a  ta sh q ig a  a jra tis h   sh a rtla rin i  belgilab 
olish  k e ra k ,  b u   ay niqsa  m e x an ik   k o n ta k tla rd a   ju d a   m uh im d ir.
0
‘zg aru v c h ilar  o‘z  n a v b a tid a   in ten siv v a  eksten sivg a   ajraladi. 
T erm o d in am ik   m u v o z an a td a  tu rg a n   b ir  jinsli  sistem an i  faraziy 
m u tla q   o‘tk a zm ay d ig an   c h e g a ra   bilan  ikkiga  a jra ts a k ,  b o 'lak lar 
o‘z m u v o z an at  holatini  o 'zg artirm ay d i.  Y a’ni  m u v o z an at  h o latd a 
qolishni  d av om   ettira d i.  D em ak,  b ir  jinsli  sistem an in g   m u v o ­
zan a t  h olati un in g  ichki xossasi bo'lib,  sistem an in g  o‘lch am larig a 
b o g ‘liq  b o ‘lm ag an  
0
‘zg aru v c h ilar  bilan  aniqlanadi.  B u n d a y  
0
‘z- 
g a ru v c h ila r  in te n siv   deyilad i.  M asalan,  te m p e r a tu r a ,  bosim , 
kim y o v iy   potensial.  S istem a  y u q o rid ag i  k ab i  b o 'lin g a n d a   u ni 
x a r a k te r lo v c h i 
0
‘z g a r u v c h ila r   b o 'la k la r  o 'lc h a m la r ig a   y ok i 
m assalarig a  proporsional  ra v ish d a  
0
‘zgarsa,  ek sten siv   deyiladi. 
M asalan,  m assa,  ichki  en erg iy a,  en tro p iy a  v a  boshqalar.