Termiz tuman kasb hunar maktabi "tasdiqlayman"

Mashg’ulot yakuni 1.Faol ishtirok etgan o’quvchilarni baholaydi va rag’batlantiradi. Uyga vazifaning berilishi 2.Kelgusi mashg’ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo’riqnoma beradi.

Baholari bilan tanishadilar. Yozib oladilar.

Mavzu: Mashinasozlik chizmachiligining asosiy va qoshimcha ko’rinishlari.
Hozirgi zamon mashinasozligida ko‘p miqdorda ishlab chiqariladigan bir xil funksiyani bajaruvchi detallaming istalgani biror uzel, mexanizm va mash- inalarga o‘rnatilganda, ular o‘matiladigan o‘ringa, qo‘shimcha ishlov ber- may va moslamay yig‘iladi. Detallaming o‘zaro almashinuvchanligini ta’minlash uchun ularni chiz- malarda ko‘rsatilgan nominal o‘lchamlariga muvofiq ishlab chiqarish zarur. Loyiha natijasida aniqlanib va GOST 6636-96 ga muvofiq o‘ziga yaqin bo‘ lgan katta qiymatga yaxl- itlanib olingan asosiy o‘lchamga nominal о ‘Icham deyiladi(l.l-shakl). Biroq ishlov berishda de­ taining birorta ham oichami nominal o‘lchamga teng bo‘lolmaydi. Bunga stanok, kesuvchi asbob va o‘lchov asboblariningnoaniqligi, kes- j i_shakl kich uchining yeyilishi, keskich bilan detaining kesuvchi kuch ta’sirida deformatsiyalanishi va boshqa bir qancha sabablar bo‘ladi. Shuning uchun, detallaming o‘zaro almashinuvchanligini ta’minlash maqsadida, nominal o‘lchamlaridan farqli ravishda ulaming eng katta va eng kichik chekli chetga chiqish o‘lchamlari belgilanadi. Nominal o‘lcham yo‘l qo‘yilgan chegarada chetga chiqishini hisoblash- ningboshlanishibo‘libxizmat qiladi(1 ,l-shakl,a). Yo‘lqo‘yilganchegarada chetga chiqish yo‘1 qo‘yilgan chegara bilan nominal oicham orasidagi alge- braik farq bo‘lib hisoblanadi. Detalni bevosita o‘lchash yo‘li bilan aniqlangan o‘lchami haqiqiy o'lcham deb aytiladi. Orasida detaining haqiqiy o‘lchami joylashgan ikkita ruxsat etilganoxirgi o‘lchamlaryo‘1 qo‘yilgan chegaradagi ГЧ о oo Haqiqiy o‘lcham b)
0 ‘rab oluvchio'lchamlar deyiladi. Detaining yo‘l qo‘yilgan chegaradagi o‘lchamlari, uning tayyorlash sifati- nita’minlaydi. Detalni tayyorlash usulidan qat’iy nazar, uzel yoki mashinadagi o‘miga qo‘shimcha ishlov ber- masdan qo‘yib, hamda ish paytida o‘z funksiyas- ini barcha texnikaviy talablarga j avob bergan holda bajarishigato‘liq o‘zaro almashinish deyiladi. 0 ‘zaro almashinishning asosiy sharti, talab qil- i ingan o‘tqazishni ta’minlashdan iborat. 1.2-shakl Detallaming birikish xarakteriga, ya’ni zazorli (ma’lum oraliq bilan) yoki zazorsiz (bir-biriga nisbatan qisilib-tarang) birikishiga o‘tqazish deyiladi. Bir- ikuvchi ikki detaining ichki o‘rab oluvchi elementi teshik va tashqi o‘raluvchi elementi val deyiladi. Bu terminlar, albatta shartli boiib, ular detaining xohl- agan shakldagi elementi bo‘lishi mumkin (1.2-shakl). Birikuvchi detallar bir- biriga nisbatan qo‘zg‘aladigan (erkin) yoki qo‘zg‘almaydigan holdajoylash- gan bo‘ladi.

Ulami bir-biriga nisbatan erkin joylashishi birikmada oraliq (zazor) bo‘lganligidan (teshik o‘lchami val o‘lchamidan katta) (1.3-shakl,a), qo‘zg‘almaydigan h oldajoylashishi birikmada zazor bo‘lmaganligidan, ya’ni bir-biriga nisbatan qisilib (tarang) joylashishidan hosil bo‘ladi. Qo‘zg‘almaydigan holda joylashganda detallar yig‘ilguncha val diametri teshik diametridan katta bo‘ladi.

Detaining yo‘ 1 qo‘yilgan chegarada eng katta va eng kichik o‘ lchamlar orasidagi farqqa dopusk (cheklanish) deyiladi (1,4-shakl). Yo‘l qo‘yilgan chegarada eng katta o‘lcham bilan nominal o‘lcham orasidagi farqqa yuqori chetga chiqish, eng kichik o‘lcham bilan nominal o‘lcham orasidagi farqqa pastki chetga chiqish deyiladi. Asosiy chetga chiqish yo‘l qo‘yilgan chegaradagi yuqorigi yoki pastki chetga chiqishlardan biri bo‘ lib dopusk maydoniga nisbatan “nol” chizig‘ini aniqlashda foydalaniladi. Nol chiziq bu birikmaning nominal o‘lchamiga mos kelib, unda do­ pusk va o‘tqazishlarni grafik tasvirlashda chetga chiqish o'lchami qo‘yiladi. Yuqori va pastki chetga chiqishlar bilan chegaralangan may- don dopusk maydoni deyiladi hamda u dopusk qiymati va nominal o‘lchamga nis- batan holati bi­ ' eshikning eng katta chekli o'lcham lan aniqlanadi. Teshikning eng kichik chekli o‘lchami Masalan, valn- Biriknjaning nominal ing nominal di- ametri 40 mm ga teng, yo‘l o‘lchami Teshik vOi qo‘yilgan che­ garada chetga J! Yui prigi chetga chiqish chiqish yuqorisi +0,008 mm. pasti- 0,008 mm.

Diametrga dopusk: 0,008 -(-0,008)=0,016 mm. Yo‘l qo‘yilgan chegarada eng kichik diametr: 40-008= 39,992 mm, yo‘l qo‘yilgan chegarada eng katta diametr: 40+0,008 =40,008 mm. Chiziqli oichamning yo‘l qo‘yilgan chegaradayuqori vapastki chet- ga chiqish, nominal o‘lchamga nisbatan kichik shrift bilan uning qatorida yoziladi (1.5-shakl,a). Bunda plyus belgisi, chekli o‘ Ichamning nominal o‘lchamdan kattaligini ko‘rsatadi, minus belgisi esa chekli o‘lchamning nominal o‘lchamdankichikligini ko‘rsatadi. Yo‘l qo‘yilgan chegarada chetga chiqish nolga teng bo‘lsa, u yozil- maydi (1.5-shakl,b). Yo‘l qo‘yilgan chegarada yuqori va pastki chetga chiqishlaming son qiymati teng bo‘Isa, u nominal o‘lcham bilan bir xil shriftda bir marta yoziladi (1.6-shakl, a). Y oi qo‘yilgan chegarada chetga chiqishini chizmada qo‘yishga misol 1.6-shakl, b da ko‘rsatilgan. Yuqori va pastki chetga chiqishlami ko‘rsatuvchi sonning.o‘lchamlari nom­ inal o‘lchamni ko‘rsatuvchi sonning o‘lchamiga nisbati va ularning yozilish tartibi 1.7-shakldaberilgan.

Yuqorida aytganimizdek, detallaming zazorli yoki zazorsiz birikishiga о ‘tqazish deyiladi. 0 ‘tqazishlar uch guruhgabo‘linadi: Zazor bilan о ‘tqazish. Bunda: sirpanadigan qilib, harakatlanadigan qilib, qo‘zg‘aladigan qilib, oson harakatlanadigan qilib o‘tqazish, bemalol ha­ rakatlanadigan qilib o‘tqazish va harakatlanadigan qilib issiqlayin o‘tqazish rnumkin; Taranglik bilan о ‘tqazish. Bunda: qizdirib, presslab, yengil presslab o‘tqazish mumkin; 0 'tadigan о ‘tqazishlar. Bunda qimirlamaydigan qilib, tig‘iz, tarang, jips o‘tqazish mumkin. Detal elementlarining o‘lchami 10 000 mm. gacha bo'lgan birikmalarda dopusk va o‘tqazishlar quyidagi GOSTlarda berilgan: GOST 25346-96. GOST 25347-96. GOST 25348-96. GOST 25349-96. Bu nominal oichamlar quyidagi intervallarga bo‘lingan: 1 gacha, ldan 500 gacha, 500dan 10 000 gacha. Val yoki teshik siste- masining bir bosqich- dan ikkinchi bosqichga o‘tishdagi izchillik darajasida dopuskning qiymatiga kvalitet deb ataladi, ya’ni hamma belgilangan nominal o‘lchamlar uchun bir xil aniqlik darajasi mos keladigan dopusklaming ma- jmuyiga kvalitet deyiladi. Kvalitet val yoki tekislik sistemasida o‘tqa- zishlaming aniqlik darajasini bildiradi. GOSTda dopuskning ortib borishi bilan kattalashib boruvchi tartib raqamlar bilan belgilangan 19 ta kvalitet nazarda tutilgan: 01,0,1,2,3,...,17. 01,0 lar — eng yuqori aniqlikdagi kvalitetlar hisoblanadi.

Yuqori va pastki chetga chiqishlar bilan chegaralangan maydon dopy- sk maydoni deyiladi. Dopusk maydoniga kiradigan asosiy chetga chi- qishlami shartli belgilari lotin harflari bilan belgilanadi. Bunda teshik bosh harf bilan, val kichik harf bilan belgilash qabul qilingan. Asosiy chetga chiqishlaming: a—h oralig‘i teshik sistemasida vallaming dopusk may- donida zazor bilan; Js-n oralig‘i o‘tadigan, p-zc oralig‘i taranglik bilan o‘tqazishga moijallangan. Xuddi shunga o‘xshash val sistemasida teshiklami dopusk maydonida asosiy chetga chiqishlaming A-H oralig‘i zazor bilan; Js -N oralig‘i o‘tadigan; P- ZC oralig‘i taranglik bilan o‘tqazishga moijallangan. Dopusk maydonlarining nisbiy o‘rinlari 1.9-shaklda keltirilgan. Dopusklar qisqacha JT harflar bilan belgilanib, u «xalqaro dopusk» ma’nosini bildiradi.

Yoki o‘tqazishning shartli belgisi ikki birikuv- chi element (teshik va val)lar uchun umumiy bo‘lgan nominal o‘lcham va kasrning suratida teshikning chekli chetga chiqishining son qiymati, maxrajda esa valning chekli chetga chiqishining son qiymati ko'rsatiladi. Yo‘l qo‘yilgan chegarada chetga chi- qishini chizmada ko‘rsatish. Yo‘l qo‘yilgan chegarada chetga chi- qishini bevosita o‘lchamda uch usuldan biri bilan ko‘rsatiladi: