4.1
Didaktik printsiplarining mohiyati.
Tayanch so‟z va iboralar:
Tasviriy san’at o’qitish metodikasi, didaktik
printsiplar, ta’lim va tarbiya birligi printsipi, ilmiylik printsipi, ko’rgazmalilik
printsipi, onglilik va faollik printsipi, bolalar yoshiga va kuchiga moslik printsipi,
muntazamlik va ketma-ketlik printsipi.
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida tasviriy san’at darslarini didaktik
printsiplarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Faqat amaliyot bilan nazariyani uzviy
bog’lagan holdagina dars va darsdan tashqari ishlarda ta’lim va tarbiyaning samarali
bo’lishiga erishish mumkin. Didaktik printsiplar va ularning asosiy masalalari
Yevropaning buyuk pedagog-olimlari Ya.A.Komenskiy, J.J.Russo, I.G.Pestalotstsilar
tomonidan ishlab chiqilgan. SHuningdek, didaktik printsiplarni ishlab chiqishda
F.A.Disterveg va K.D.Ushinskiylar ham katta hissa qo’shganlar. Ular tomonidan ilgari
surilgan g’oya hozirgi zamon didaktikasining asosini tashkil etadi.
Didaktik printsiplar hisoblangan ta’lim va tarbiyaning birligi, ko’rgazmalilik,
ilmiylik, onglilik va faollik, muntazamlik va ketma-ketlilik, ta’lim mazmunini
bolalarning kuchi va yoshiga mos bo’lishi maktabda tasviriy san’atni o’qitishda
alohida ahamiyat kasb etadi.
4.2 Tasviriy san’at ta’limida qo’llaniladigan didaktik printsiplar.
Maktabda tasviriy san’atni o’qitishda didaktik printsiplar professorlar
N.N.Rostovtsev, V.S.Kuzin, R.Hasanovlar tomonidan ishlab chiqilgan.
Ta’lim va tarbiya birligi printsipi
didaktik printsiplarning eng asosiylaridan
hisoblanadi va bu tasviriy san’atni o’qitish jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, bugungi kunda ta’lim-tarbiyaning asosiy qismlaridan biri o’quvchilarni
milliy istiqlol mafkurasi ruhida tarbiyalash hisoblanadi.
O’.Tansiqboevning
“Jonajon o’lka”, X.Rahmonovning “May tongi”,
N.Karaxanning “Oltin kuz”, Z.Inog’omovning “CHoyga”, Yu.Elizarovning
“Natyurmot” kabi asarlarida O’zbekiston ko’rk-jamoli yorqin aks ettirilgan.
O’quvchilarni bunday asarlar bilan tanishtirishda bolalarda ona-Vatanimizga bo’lgan
ilk muhabbat paydo bo’ladi, shu zaylda ularda ona-Vatanga, o’lkaga nisbatan mehr-
muhabbat tuyg’ulari yanada kuchayadi.
31
Tasviriy san’at darslarida millatlararo totuvlik va baynalminal tarbiyani amalga
oshirish imkoniyatlari ham katta va u turli mavzularda kompozitsiya ishlash, boshqa
millat va xalqlar hayotini ifodalovchi suratlarning reproduktsiyalarini, xalq ertaklariga
ishlangan illyustratsiyalarni namoyish etish orqali amalga oshiriladi.
“Mehmonlarimiz”, “CHet el delegatsiyasini kutib olish”, “Turistlar”
mavzularida rasm chizdirish yuzasidan o’tkaziladigan suhbatlarda o’quvchilar ongiga
millatlararo totuvlik, do’stlik tushunchalarini singdirishga harakat qilinadi. Asar
mazmunini ochishga yordamlashuvchi suhbatlar, turli millat va xalqlarning
qiyofalarini tasavvur etish, bolalar ijodining takomillashuviga, tasavvurlarining
boyishiga olib keladi.
Turli millat yozuvchilarining asarlari va xalqlarining og’zaki ijodiga xos
illyustratsiyalar o’quvchilarga boshqa millatlarning hayoti, orzusi, g’oyalari bilan
tanishish, sevish va tushunish imkonini beradi.
Tasviriy san’at darslarida millatlararo do’stlik, totuvlik Respublikamiz va chet el
rassomlari tomonidan yaratilgan asarlar orqali ham amalga oshirildi. Respublikamiz
rassomlari tomonidan yaratilgan asarlar orasida o’zbek xalqining hayoti va mehnati,
uning boshqa xalqlar va millatlar bilan totuvligi, ba’zi chet xalqlarining hayoti va
mehnati aks ettirilgan suratlarni ko’rish mumkin.
P.P.Benьkov
(“Dugonalar”), A.Abdullaev (“SHomahmudovlar oilasi”),
L.Abdullaev (“Demobilizatsiya qilinganlarni kutib olish”), Q.Husniddinxo’jaev
(“Navoiy va Jomiy”), A.TSiglintsev (“Mening uyim, sizning ham uyingiz”),
O’.Tansiqboev (“Issiqko’l oqshomi”) va boshqalarning bir qator asarlari millatlararo
totuvlik, do’stlik g’oyalarini aks ettirganligi bilan ajralib turadi. SHuningdek, tasviriy
san’at dasturiga bir qator SHarq va G’arb mamlakatlari rassomlarining ijodini
o’rganish ham kiritilgan. Leonardo da Vinchi, Rafaelь, Mikelanjelo, Rembrant,
Rubens, Kent, Pikisso, Matiss va boshqa chet el rassomlarining asarlari do’stlik va
hamkorlik g’oyalarini amalga oshirishda boy material bo’lib xizmat qiladi.
SHuningdek, dasturda Misr, Hindiston, Xitoy, Eron, Yaponiya kabi mamlakatlarning
me’morchiligini o’rgatish ham nazarda tutilgan. O’qituvchi bunday san’at asarlarini
tahlil qilar ekan, ularning o’ziga xos hamda umumiy belgilarini ta’kidlab o’tishi
maqsadga muvofiq.
O’quvchilar tasviriy san’at asarlarini o’rganish orqali chet el mamlakatlari
xalqlarining mehati va mehnatdagi jasoratlari, an’analari, odatlari, turmush tarzi
hamda tabiati bilan oshno bo’ladilar.
Jamiyat qurilishining muaffaqiyati har bir kishining mehnat qilish darajasiga
bog’liq. SHuning uchun kishilarning jamiyat uchun nafi bo’lgan mehnatga nisbatan
hatti-harakati asosiy ko’rsatkich sanaladi. Bu sifat mehnat tarbiyasi jarayonida vujudga
keladi.
32
Tasviriy san’at darslarini o’quvchilar mehnat tarbiyasini amalga oshirishdagi
imkoniyatlari katta. Bu masala tasviriy san’at darslarining barcha turlari - naturaga
qarab tasvirlash, kompozitsiya, san’atshunoslik asoslari mashg’ulotlari mazmunida
ko’zda tutilgan.
Naturani
o’ziga qarab tasvirlash jarayonida o’quvchilar turmushda
qo’llaniladigan turli buyumlar, sabzavot va mevalar tasvirini ishlaydilar. O’qituvchi
dars jarayonida o’quvchilar mustaqil ish boshlamaslaridan oldin naturani qisqacha
tahlil qilib, faqat buyumlar shakli, proportsiyasi, rangi va tuzilishi haqidagina emas,
balki ularni yaratish uchun sarflangan katta mehnat haqida ham gapirib beradi.
Masalan, turmushga qo’llaniladigan ayrim san’at buyumlarining o’ziga qarab
rasmini chizdirishda o’qituvchi o’quvchilarga buyumlarning vazifasi, shakli, ularning
qanday materiallardan yasalgani, buning uchun qancha mehnat sarflangani va
hokazolar haqida to’xtaladi. SHuningdek, o’zbek xalq amaliy san’ati haqidagi suhbat
darslarida o’qituvchi ularning turlari va ustalarning mehnat shijoatining o’ziga xos
jihatlari haqida gapiradi.
“Paxta terimi”, “Fermada”, “Hosilni yig’ib-terib olish”, “Maktab yer
uchastkasida”, “Qurilishda” kabi ishlar o’quvchilarni kattalar mehnati bilan
tanishtiradi. Ishlab chiqarish korxonalariga qilingan sayohat bu masalada muhim
ahamiyat kasb etadi. Sayohatda bolalar kishilarning qanday mehnat qilayotganlarini
kuzatadilar, mehnat sharoitlari va uni tashkil etish yo’llari bilan tanishadilar, kattalar
mehnatining natijalarini ko’radilar. Sayohat chog’ida ular kattalar mehnatining ahloqiy
tomonini, ularning mehnatga bo’lgan munosabatini, mehnatning jamoaviy harakterini
o’rganadilar. Bolalarni sayohat jarayonida olgan taassurotlari ularning rasmlarida aks
etadi, natijada o’quvchilarning mehnat haqidagi tasavvurlari yanada kengayadi.
Tasviriy san’at dasturida xalqimizning fidokarona mehnati va uning go’zalligni
aks ettiruvchi asarlarini o’rganish ham ko’zda tutilgan. O’.Tansiqboevning “Paxtani
sug’orish”, “CHorovoq qurilishida”, Z.Inog’omovning “CHoyga” va boshqa asarlari
shular jumlasiga kiradi.
Bolalar o’zbek
rassomlari asarlarining qahramonlari bo’lmish artist
A.Hidoyatov, xalq hofizi Mulla To’ycha Toshmuxammedov, amaliy san’at ustasi
U.Jo’raqulov va boshqa o’z baxtini mehnatdan topgan kishilar bilan suvratlar orqali
uchrashar ekanlar, ular, mehnat jamiyat hayotining, har bir shaxsining asosiy qonuni
ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Bunday darslarda o’quvchilarni turli kasblarga
yo’llash imkoniyatlari ham paydo bo’ladi.
Natijada, o’quvchilar mehnat inson baxt-saodatining ma’naviy va axloqiy
manbai, har qanday inson mehnat qilmog’i va mehnatni sevmog’i lozim, degan
xulosaga keladilar. SHuningdek, bolalar odamlar faqat o’zi uchun emas, jamiyat uchun
mehnat qilishlari kerak, mehnat kishilariga va ular yaratgan buyumlarga nisbatan
hurmat bilan qarash lozimligi haqida tasavvurga ega bo’ladilar.
33
Maktabda tasviriy san’at estetik turkumdagi o’quv predmeti xisoblanib,
o’quvchilarda badiiy va estetik didning rivojlanishida muhim rolь o’ynaydi, ya’ni
tasviriy san’at darslarida san’atdagi va borliqdagi go’zallikni ko’rish, tushunish va
qadrlay olish hissi takomillashadi.
Naturani tahlil qilish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarning diqqatini buyumlar
shaklining nafisligi, qismlarning proportsionalligi, shakl va rang uyg’unligi, mazmun,
shakl va vazifaning mosligi kabilarga jalb etadi. Natijada, o’quvchilarda naturaga
nisbatan emotsional - estetik munosabatlar oshadi.
O’quvchilar naqsh chizishda, dekorativ - bezak ishlarida tabiat elementlaridan
foydalanadilar. Bunga tabiat mahsulotlari yaxshi material bo’lib xizmat qiladi.
O’quvchilar tabiat materiallari va hayvonot dunyosini stilizatsiyalashtirib,
takrorlanmas va chiroyli naqshlar tuzadilar.
Borliqni idrok etish va kompozitsiya darslarida tabiatni kuzatish va uni
rasmlarda aks ettirish bolalar tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchilar dars
jarayonida tabiatni kuzatar ekanlar, ular daraxtlarning tuzilishini, shoh-shabalarning
shakl va yo’nalishini turli-tumanligi, barglarning rangi va shakli, nafisligi va
yoqimliligini bilib oladilar. SHuningdek, gullarning rangi va shakli, xilma-xilligi,
bahor va kuz manzarasining go’zalligi, ninachi, kapalak, qushlarning yengil va nafis
parvozi ham o’quvchilarni hayajonlantiradi.
Yuqori badiiy saviyada yaratilgan tasvriy san’at asarlarini o’rganishda
o’quvchilar ulardan estetik zavq olishadi. Suvrat kompozitsiyasining muvaffaqiyatli
yechilishi, ranglarning hamohangligi, borliqning haqqoniy tasviri bolalarni
hayajonlantiradi. Bu faqat estetik tarbiyaga taalluqligina bo’lmay, balki, bolalarning
tasviriy ijodiga, ularning san’atga bo’lgan qiziqishlarini tarbiyalashga bevosita
aloqadordir. Bu borada manzara va natyurmort janrlarining roli kattadir.
San’at asarlari haqidagi suhbatlarda o’qituvchi, rassom ko’rganini shunchaki aks
ettiribgina qolmay, balki u borliqdagi eng qiziq, eng chiroyli narsa va hodisalardan
ta’sirlanib chizganligi, lozim bo’lgan taqdirda, u ko’rgan - kechirganlari va
eshitganlarini mubolag’a bilan tasvirlashini hikoya qilib beradi.
Naturaga qarab tasvirlash jarayonida bolalar buyumlarning shakli, rangi,
tuzilishini tahlil qiladilar. Masalan, choynakli natyurmotni tahlil qilganda, bolalar
e’tibori choynakni turmush uchun zarur bo’lgan buyumlardan biri ekanligiga, uninng
shakli mazmuniga mosligi, uning qanday vazifaga mo’ljallanganligi, maqsadga
muvofiqligi, ishlatishga qulayligi va hakozalarga qaratiladi.
Dekorativ
bezak
darslari o’quvchilarning badiiy didini, ijodiy qobiliyatini o’stirish imkoniyatlariga ega.
Darslarda o’quvchilar simmetriya, ritm, ranglarning mutanosibligi, kompozitsiyaning
qonun va qoidalari bilan tanishadilar.
O’quvchilarning ijodiy qobiliyatlari naqsh chizish, kitob muqovasi uchun eskiz
ishlash, otkritka, choynak va dazmol uchun taglik eskizini ishlash jarayonida o’stirib
34
boriladi. O’quvchilarning estetik tarbiyasida N.Karaxanning “Oltin kuz”,
Yu.Elizarovning “Tarvuzli natyurmort”, O’.Tansiqboevning “Tog’larda kuz”,
“O’zbekistonda mart”, L.Salimjonovaning “Natyurmort” nomli asarlari alohida
ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |