1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

Bojxona siyosati - bu bojxona ishi sohasida ro‘y be­rayotgan o‘zgarishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishga yordam beruvchi va davlatning iqtisodiy (ichki va tashqi) manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiluvchi qonunchilik, ijrochilik va nazorat qilish xarakteridagi chora - tad­birlar tizimidir.

Bu bojxona siyosatining umumiy ta’rifidir. Bu ta’rifni yanada aniqlashtirish uchun bojxona siyosatini davlat iqtisodiy (tashqi va ichki) siyosatining tarkibiy qismi sifatida ko‘rib chiqamiz.

Bojxona siyosati bilan davlatning ichki va tashqi iqtisodiy siyosati o‘zaro bog‘liqdir. Proteksionizm siyosa­tini o‘tkazishdan maqsad ichki bozorni tashqi raqobatdan himoya qilish hisoblanadi. Unga xos bo‘lgan xususiyat ichki bozorlarda ishlab chiqarilayotgan va import tovarlar bilan bo‘ladigan raqobatga bardosh berolmaydigan tovarlarga qo‘yiladigan import bojlarining yuqoriligidir. Demak, bojxona siyosatining davlat ichki iqtisodiy siyosati bilan bog‘liq quyidagi o‘ziga xos tomonlari yaqqol ko‘zga tashla­nadi:

Birinchidan, bojxona siyosati davlat ichki iqtisodiy siyosatining tarkibiy elementi hisoblanadi. O‘tish davri sharoitida u yangi iqtisodiy tizimni shakllantirishning muhim omillaridan sanaladi va ichki iqtisodiy siyosatning qator vazifalarini hal etish uchun xizmat qiladi:

• 
  ichki iqtisodiyotning har tomonlama rivojlanishini rag‘batlantirish;
  
• 
  ichki bozorni himoya qilish;
  
• 
  tarkibiy qayta qurishlarni amalga oshirishda ko‘­maklashish;
  
• 
  byudjetga daromadlar tushishini ta’minlash.
  

Ikkinchidan, bojxona siyosati davlat ichki iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi sifatida davlat manfaatla­rini, korxonalar, xo‘jalik birlashmalari, tadbirkorlar va fuqarolarning haq-huquqlarini himoyalash vazifasini ham bajaradi. Bojxona siyosatining huquqni himoya qilish vazifasi esa bojxona nazorati dastaklaridan foydalanish samaradorligiga asoslanadi.

Uchinchidan, bojxona siyosati tashqi iqtisodiy fao­liyatini amalga oshirishning asosiy vositalaridan biri sifatida davlatning tashqi iqtisodiy manfaatlarini hi­moyalash va ro‘yobga chiqarish maqsadlariga xizmat qiladi.

Puxta o‘ylangan va barqarorlashgan bojxona siyosati milliy iqtisodiyotni jahon bozorlaridagi keskin o‘zga­rishlardan saqlashga va uning umumjahon xo‘jaligiga in­tegratsiyalashuvini faollashtirishga jalb qilinadi.

Bojxona siyosati kontseptsiyalarini ishlab chiqish boj­xona boshqaruvi amaliyoti uchun muhimdir. Ularni ishlab chiqish esa aniq maqsadlarni qo‘yishdan va ularni amalga oshirishdan oldin boshlanadi. Ba’zi hollarda kontseptsiyalar amaliy bojxona siyosatidan orqada qolishi mumkin. Bunday hollarda u tajribalar jarayonida shakllanadi va ko‘pincha samarasiz bo‘lib chiqadi.

Ko‘pchilik davlatlarning tadbirkorlari xorijiy raqobatchilarni o‘z milliy bozorlariga kiritmaslik uchun bor kuchlarini ayamaydilar. Ularning manfaatlari aniq, chunki, xorijiy raqobat bo‘shashishga qo‘ymaydi, ishlab chiqarishni doimo yangilashga, xarajatlarni kamaytirishga, tovar va xizmatlar sifatini oshirishga majbur qiladi. Iste’molchilar manfaati esa ko‘proq sifatli va imkoni boricha arzon tovarlarga ega bo‘lishda o‘z ifodasini topadi. Tovarning kelib chiqishi va uni ishlab chiqarishdan kimlarning manfaat ko‘rishi va boshqalar ular uchun ahamiyatga ega emas.

Bu holat dunyoning ko‘pchilik mamlakatlaridagi iqtisodiy va siyosiy qarama-qarshiliklarning doimiy manbaidir. Hukumat o‘z iqtisodiy siyosatini shunday olib borishi kerakki, mamlakat o‘z bozorlarida import tovar­larning paydo bo‘lishidan yutqazishi emas, balki yutishi kerak.

Bojxona siyosatining asosiy vazifalari quyidagilardir:

• 
  tashqi savdoning rivojlanishiga ko‘maklashish;
  
• 
  davlatning iqtisodiy o‘sishini jadallashtirish;
  
• 
  xalqaro mehnat taqsimotida qatnashishdan foyda olish;
  
• 
  mamlakat savdo va to‘lov balansining ijobiy qoldig‘ini ta’minlash;
  
• 
  davlat byudjeti daromadlarini o‘stirish;
  
• 
  xorijiy davlatlar va ular ittifoqlarining diskriminatsion aksiyalariga qarshi harakat olib borish;
  
• 
  davlatning savdo - siyosiy mavqeini mustahkamlash;
  
• 
  korxonalar, tashqilotlar va tadbirkorlarning tashqi bo­zorga chiqishini ta’minlash;
  
• 
  milliy iqtisodiyotning tarkibiy qayta qurilishiga ko‘maklashish;
  
• 
  mamlakat xalq xo‘jaligining jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvini chuqurlashtirish;
  

bozor faoliyatiga shart - sharoit yaratish.

Bojxona siyosatining asosiy usullari va dastaklari davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar jarayonida ishlab chiqilgan. O‘zbekiston Respublikasi bojxona siyosatining asosiy printsiplarini ko‘rib chiqamiz. Ular Jahon savdo tashkiloti (JST) hujjatlarida qayd etilgan bojxona siyosatining xalqaro tajribalariga hamda O‘zbekiston Res­publikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan O‘zbekistonning tashqi va ichki siyosati prinsipla­riga asoslangan.