Termiz davlat universiteti zoologiya kafedrasi yosh fiziologiyasi va gigiyena

Shartli reflekslar. Shartli reflekslar odam hayoti davomida hosil bo`lib, uning markazi bosh miya katta yarim sharlari po`slog`ida joylashgan. Shartli reflekslarning nerv yo`llari tarbiya, bilim olish, hunar o`rganish va boshqa hayotiy tajribalar asosida hosil bo`ladi. Muayyan refleks uzoq vaqt takrorlanmasa bu shartli refleks so`nadi. Shartli refleks shartsiz refleks asosida hosil bo`ladi. Shartli refleks hosil bo`lishi uchun oldin shartli ta'sirlovchi ketidan shartsiz ta'sirlovchi ta'sir etishi kerak. Shartli reflekslar hosil bo`lishi uchun quyidagilar zarur: 1) befarq shartli ta'sir 2) shartli ta'sir shartsiz ta'sirdan oldin kelishi va shartsiz ta'sir qila boshlagandan keyin ham birmuncha vaqt ta'sir ko`rsatib turishi kerak 3) shartli va shartsiz ta'sirlar shu tariqa birga qo`llanilishi kerak. Shartli ta'sir shartsiz ta'sir bilan quvvatlanib turilmasa, shartli refleks hosil bo`lmasligi mumkin. Hayot mobaynida ba'zi shartli reflekslar so`nib, yangilari paydo bo`lib turadi. Masalan bola tug`ilganda 7 — 8 marta emsa, katta odam 3 — 4 maxal ovqatlanadi.
Chamalash refleksining ahamiyati. Shartli refleks hosil qilishda chamalash (oriyentirlash) refleksining ahamiyati juda katta, bu refleksni I. P. Pavlov “Nima degan?” deb atagan.Chamalash refleksi turlicha namoyon bo'ladi. Tashqi muhitning bir oz o'zgarishi bosh, ko'z, quloq, butun gavdani ta'sir berilgan tomonga qarab aylantiruvchi muskul harakatini paydo qiladi. Ayni vaqtda ko'z qorachig'i kengayadi, yurak-qon tomir sistemasi, nafas olish sistemasida o'zgarish yuzaga keladi, elektrik aktivlik o'zgaradi. Terining qarshilik ko'rsatishi kamayadi va hokazo.
Chamalash refleksi murakkab reaksiya hisoblanadi. U komponentlarni yagona bir sistemaga birlashtiruvchi omildir.
Yuqori tartib shartli reflekslar.Shartli ta'sirlovchini shartsiz ta'sirlovchi bilan mustahkamlab hosil qilingan shartli refleks birinchi tartibli shartli refleks deyiladi. Ana shu shartli refleks asosida yangi shartli refleks hosil qilish mumkin. Bu hosil qilingan shartli refleks ikkinchi tartib shartli refleks deyiladi. Masalan, itda lampochka yoqib, so`lak ajralishiga shartli refleks hosil qilinsa, unga qo`shimcha ravishda qo`ng`iroq chalib, yangi shartli refleks hosil qilish mumkin.