Termiz davlat universiteti zoologiya kafedrasi yosh fiziologiyasi va gigiyena

Qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlarining birligi.Nerv sistemasining har bir sohasi har bir ta'sirga qo'zg'alish yoki tormozlanish bilan javob beradi. Markaziy nerv sistemasidagi qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlari o'zaro va makonda ta'sir etadi, ya'ni markaziy nerv sistemasidagi turli markazlar o'zaro bog'lanadi.
Tormozlanish qo'zg'alishni susaytirish va to'xtatishga qaratilgan jarayondir. Nerv sistemasida qo'zg'alish jarayoni tormozlanish jarayoni bilan almashinib turadi yoki aksincha.
Markaziy nerv sistemasida bir guruh neyronlar qo’zg’alganda,ayrim guruhlar to’rmozlanadi. Masalan, qo'lni musht qilganda yelka oldining oldingi muskullari qisqaradi, ayni vaqtda yelka oldining orqadagi muskullari bo'shashadi, ya'ni bukuvchi muskullar nerv markazlari qo'zg'alib, yozuvchi muskullarning nerv markazlari tormozlanadi. Nerv sistemasining bu xildagi qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlarining o'zaro ta'siri uyg'unlik deyiladi.
Dominanta. Dominantani 1923 yilda A. Uxtomskiy isbotlagan. Bir butun refleks apparati bir xil sharoitda ishlab turganda kuchli ta'sir natijasida impulslarning nerv markazlarida vaqtinchalik to’planib, ustunlik qilishi dominanta deyiladi.. Dominantaning vujudga kelishidagi muhim shartlardan biri nerv hujayralarining o'ta qo'zg'aluvchanligi hisoblanadi.
Optimal kuch va optimal ritmdagi qo’zgalish impulslari nerv markazlarida yuqori qo’zg’alish o’choqlarni keltirib chiqaradi. Nerv markazlari gumaral yo’l bilan ham qo’zg’aladi. O’ta qo’zg’alishmarkazida yetiladi,ustunlik qiladigan qo’zg’alish o’chog’i paydo boladi.
Dominantada o’ta qo’zg’algan nerv markazi boshqa nerv markazlaridan ustunlik qiladi.Masalan, agar tizza refleksi yaxshi natija beradi. Dominanta markazi markaziy nerv sistemasining barcha bo’limlari faoliyatiga ta’sir etadi. Qo’zgaluvchanlik qancha kuchli bo’lsa , dominanta markazi ham shuncha turg’un bo’ladi hamda shu nerv markaziga kelgan impulslar shunchalik ko’p to’planadi. Nerv markazi aktivligi doimo bir xil bo’lmaydi, reflector reaksiyaning uyg’un bo’lishida bir gurux nerv markazlarigaqaraganda boshqa nerrv markazlari aktiv bo’ladi.
Dominanta bitta nerv markazida emas, balki nerv sistemasining turli sohalarida bir vaqtda paydo bo'lishi mumkin. Masalan, muskul ishini bajarishdagi dominanta bunga misol bo'la oladi.
Dominanta markazidan tashqaridagi reflekslarni vujudga keltiruvchi boshqa ta'sirlovchilar dominantaga halaqit bermaydi, aksincha shu dominanta markazining qo'zg'aluvchanligini yanada oshiradi, binobarin, refleks halqalarida tormozlanishni kuchaytiradi. Nerv markazlari dominantasi pedagogika va psixologiyada juda katta ahamiyatga ega. O'qituvchilar o'quvchilarga ta'lim-tarbiya berishda buni hisobga olishi kerak.