Termiz davlat universiteti yuridik fakulteti

Al-Xorazmiy esa insonning xulq-atvori, hatti-harakati mantiqiy fikrlashga asoslangandagina mukammal shakllanishi mumkin, degan g’oyani ilgari suradi. Alisher Navoiy nazdida ta’ma aralashgan yaxshilik hikmat, himmat insonning ma’naviy hissiyotiga salbiy ta’sir etuvchi holatdir. Ta’masiz yaxshilik qilish- bu saxiylikdir. Odamgarchilikning eng yuksak belgisi saxiylik va himmatdir. Yuksak insoniylikning o’lchovi bu vijdon hisoblanadi. Shu boisdan, Sharq mutafakkirlari vijdon pokligi, oila, ota-ona, xalq, farzand burchi haqida olg’a surilgan g’oyalarning asosini insonparvarlik tashkil etadi. Chunonchi, ota-ona farzandlarning o’zaro munosabati, burchi ma’naviy qadriyatlarning oltin kalitidir. Alisher Navoiy bu haqda quyidagicha fikrlaydi: “Boshni fido ayla ato qoshig’a, Jismni qil sadqa ano boshig’a. Ikki jahoningga tilarsan fazo- Hosil et ushbu ikkisidan rizo. Tun-kuningga aylagali nur fosh, Birini oy angla, birisin quyosh.

So’zlaridin chekma qalam tashqari,

Hatlaridin qo’yma qadam tashqari

Sharq mutafakkirlari didaktik xarakterdagi ilmiy asarlarida ma’naviy madaniyatni shakllantirishning shakl, usul va vositalarini qorishiq holda bayon etdilar. Chunki o’rta asr tarbiyaviy fikrlar nazariyasi va amaliyoti tarbiyaning lisoniy shakl va usullariga tayangan. Ta’lim-tarbiya berishning vositasi esa amaliyot bo’lib hisoblangan edi. Bu qoida ayniqsa, Ibn Sinoning tibbiy risolalarida, “Donishnoma” asarida, Kaykovusning “Qobusnoma”, Yusuf Hos Hojibning “Qutadg’u bilig”, Sa’diyning “Guliston”, “Bo’ston”, Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”, “Mahbub ul-qulub” asarlariga bevosita taalluqlidir. Mutafakkir olimlar yuksak ma’naviy fazilatlarni umuminsoniy qadriyatlar doirasida talqin etdilar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida ma’naviy omillarni yuksak baholadilar. Ular “Fozil jamoa”, “Fozil shahar”, komil insonni shakllantirishning asosi ma’naviy omillarga bog’liq degan g’oyani ilgari surdilar.

Voiz Al-Kashifiyning uqtirishicha, insonni ta’lim-tarbiya orqali qayta tarbiyalash, aqliy qobiliyatini o’stirish mumkin. Kashifiy o’zining tarbiyaviy qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o’stirish masalasiga alohida e’tibor beradi. Ota-onalar muallimalardan bu masalaga alohida ahamiyat berishini talab etadi. Bu masalada oilaviy hamda tashqi muhit muhim o’rin tutadi. Bola to’g’ri so’zli, va’daga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbiyalanishi kerak. Aloliddin Davoniy ota-onaning bolani tarbiyalashdagi o’rniga keng to’xtalgan. Uning fikricha, oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli teng ishtirok etishi har ikkisi bolaning yaxshi xulq-odob qoidalarini muayyan bir kasbni egallashiga ko’maklashishi ilm-fan va kasb-hunar egallashining moddiy asosi bo’lmish oziq-ovqat, kiyim-kechak, kerakli buyum va jihozlarni yetkazib berish uchun joziba ko’rsatishi kerak. Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyonlaridan biri Muslihiddin Sa’diy Sheroziy Sheroz shahrida 1184 yilda tug’ildi. Sa’diyning fikricha, oila, bolaning baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada tayanch otadir. U mas’uliyatli tarbiyachidir. Ota o’z bolalarini tarbiyalashi o’qitishi, hunarga o’rgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak. Sa’diyning tarbiyaviy qarashicha bola qobiliyatli va kam qobiliyatli bo’lishi mumkin. Qobiliyat o’z-o’zidan rivojlanmaydi. Uning rivojlanishi uchun bolani tarbiyalash kerak, tarbiya bo’lmasa, boladagi qobiliyat so’nadi, tarbiyani uch asosiy-aqliy, nafosat va jismoniy, mehnat tarbiyasiga bo’ladi. Adib bolani tarbiyalash vazifasini ularning ota-onalariga, ya’ni, oilaviy tarbiyaga katta e’tibor beradi. Sa’diy ota-onalarga, xarakterini hisobga olgan holda, axloqiy tarbiyani bolaning yoshligidan boshlashni tavsiya etadi, unugcha, xarakter shakillangach, bolaga tarbiya ta’sir etmaydi. Zahiriddin Muhammad Bobur o’rta asr Sharq ma’daniyati va adabiyotining buyuk namoyondasi. Unung axloq odob haqidagi qarashlarida yaxshilik, vafodorlik eng go’zal fazilat sifatida ulug’lanadi, yomonlik jafo keltiruvchi illat ekanligi ta’kinlanadi: