Термиз давлат университети

 Чорёрлар давридаги ислоҳотлар 
 
Давлат бошқарувидаги ислоҳотлар. VII асрнинг 20-40-йилларида бўлиб 
ўтган ижтимоий - сиёсий воқеалар янги давлатчиликнинг жадал суръатлар 
билан 
ривожланганлигидан 
дарак 
беради. 
Мазкур 
давлатчилик 
шаклланишига, албатта, ички ва ташқи анъаналар етакчи омил сифатида 
кучли таъсир этди. Муайян сиёсий кучларнинг курашида у ёки бу гуруҳлар 
муваффақияти давлатчилик учун характерли бўлган асосий жиҳатларни 
белгилаб берди. Бу ўринда муҳим масалалардан бири катта империяга 

---

81 
айланиб бораётган давлатнинг пойтахти Мадинада марказий бошқарув 
аппаратининг вужудга келиши ва фаолиятини олиб бориш муаммосидир. 
Албатта, аввал жамоадан давлатга, сўнгра эса империя марказий ҳукуматига 
айланиш жуда қисқа вақтнинг ичида юз берди. Бу даврда ўзгаришлар шу 
қадар тезлик билан бўлиб ўтдики, эски жамиятда шаклланган кишиларнинг 
менталитети янги шароитларга мослашиб улгира олмай қолди. Бу эса ўз 
навбатида тарихчилар, улардан сўнг тадқиқотчилар ёндошувига катта 
таъсирини ўтказди.
Аввало мавжуд манбалар нарратив ва биографик характерга эгалиги 
фактини қайд этиш лозим. Уларнинг аксарияти диний олимлар томонидан 
таълиф этилган. Шу сабабдан улар дунёвий характерга эга бўлган воқеа ва 
ҳодисаларга диний тус бериб талқин қиладилар. Иккинчидан, ўша даврга 
замондош манбаларнинг, айниқса, энг ишонарли манба тури ҳисобланган 
ҳужжатларнинг деярли йўқлиги бу соҳада олиб борилган ёки олиб 
борилаётган тадқиқотларнинг сифатига, хусусан, хулосаларига салбий таъсир 
ўтказиб келмоқда. Мисол тариқасида тадқиқотлардаги сиёсий, ижтимоий 
жараёнларни бир ёқлама акс эттириш масаласини олиш мумкин. Бу воқеалар 
аксарият ҳолларда дин нуқтаи назаридан баҳоланади. Уламолар асарларида 
яқин тарихдаги воқеалар реал қандай бўлиб ўтганлиги, фактлари эмас, балки 
унинг идеал ҳолати, яъни ўзлари яшаган муҳит ва табақалари манфаати 
нуқтаи назаридан қандай бўлмоқ лозимлиги ўзига хос услубларда ифода 
этилади. Бунда албатта сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий талаблар диний-
ахлоқий қадриятлардан келиб чиқиб асосланади. Натижада соф дунёвий 
ҳодиса – давлатчилик масалалари мазкур манбаларда иккинчи даражали 
мақомга тушиб қолган. 
Шу давргача тадқиқотларда кам эътибор берилиб келаётган муаммолар 
қаторида халифа маслаҳатчилари, уларнинг вазифалари, давлат аппаратида 
тутган ўрни масаласини олишимиз мумкин. Халифа вазифалари масаласида 
кўп тортишувлар бўлмади: давлат-жамоа раҳбари пайғамбарлик вазифасидан 
бошқа Муҳаммад пайғамбарнинг барча дунёвий функцияларини бажариши 
лозим эди. Лекин, бундан кейинги масалаларда ёш давлатни жиддий 
имтиҳонлар кутаётган эди. Янги давлат ўзининг ҳаётчанлигини амалда 
исботлаши лозим эди. Маълумки, вазирлик вазифаси қадимдан форслар, 
йаҳудийлар ва бошқа қавмларга маълум бўлган. Муҳаммад пайғамбар 
даврида бу вазифа илк давлат идорасида татбиқ этилмаган. Аммо, Абу 
Бакрни баъзи Сосонийлар ва Византия империяларининг давлат тизимидан 
хабардор араблар 
Пайғамбарнинг вазири
деб атаганликлари маълум. 
Ҳокимият тепасига келган Абу Бакр ҳузурида асосий маслаҳатчи мақомини 
эгаллаган ‘Умар ибн ал-Хаттоб халифага қозилик ва иқтисодий масалаларда 
ёрдам берар эди. Аммо, Абу Бакр ‘Умарнинг баъзи маслаҳатларига кўнмас ва 
билганидан қолмас эди. 
Ар-Ридда
ҳаракати авж олган пайтда, Арабистон 
ярим оролидаги кўплаб қабилалар исломда содиқ қолишларини аммо, закот 
тўлашдан воз кечишларини билдирганларида ‘Умар бу таклифга рози бўлади, 
бироқ Абу Бакр уларни қатъиян рад этади. Холид ибн ал-Валидни Малик ибн 

---

82 
Нувайрони ўлдирган ҳолда Абу Бакр ‘Умарнинг Холидни бош 
қўмондонликдан олиш ҳақидаги талабини қондирмаган эди.
Бундай вазифаларни ‘Усмон ибн ‘Аффон даврида Марвон ибн ал-Ҳакам 
бажарди. Умавийлар даврига келиб, давлат бошқаруви тизимида