Термиз давлат университети

‘ушр
олинган. Шунингдек, 
‘ушр
солиғининг нисоби 20 мисқол тилла ёки 200 
дирҳам этиб белгиланган. Бундан бу солиққа ҳам закотнинг нисоби асосий 
мезон қилиб белгиланганини кўришимиз мумкин. Шунингдек, ислом давлати 
ҳудудига кириб келаётган буғдой ва ёғ маҳсулотларига мусулмонларда 
эҳтиёжнинг катталиги учун ярим, мош, нўхот, ясмиқ, ловияларга эса – тўлиқ 
‘ушр
тайин этилган. 
Забт этилган ҳудудларнинг янги динни қабул қилган деҳқонлари ўз 
экинзорларидан 
харож
солиғи ўрнига 
‘ушр
солиғи тўлаганлар. Лалмикор ва 
ариқлардан суғориладиган ерлардан тўлиқ ‘
ушр
, қудуқ, ҳовуз, мешларда 

---

91 
суғориладиган ерлардан эса ярим ‘
ушр
олинган. Бу мисоллардан ‘Умар ибн 
ал-Хаттобнинг давлат ҳукми доирасини янги ҳудудларга кенгайтиришда 
солиқлар сиёсатидан унумли фойдалана олганлигини кўриш мумкин. Янги 
шаклланаётган солиқ тизимида мусулмон бўлмаган аҳолидан жон боши 
ҳисобида олинадиган 
жизйа
солиғи муҳим ўрин тутди. 
Ал-Жизйа
( زجلا
ةي
) 
институти Араб халифалиги ўтмишдошлари – Сосонийлар (224-651) ва 
Византия империялари давлат тизимида ҳам мавжуд бўлган. Бу империялар 
ҳудудида яшаган жоҳилийа даври араблари мазкур жон солиғини 
жолийа
деб 
атаганлар. Давлат намоёндалари бу солиқни йилига уч марта йиғиб 
олганлиги маълум. Шоҳан-шоҳ Хусрав Ануширвон (531-579) христианлар, 
йаҳудийларнинг баъзи тоифаларига бу солиқни жорий қилган. Аммо, бошқа 
динларга эътиқод қилувчилар орасидан зодагон хонадонлар вакиллари, 
волийлар, отлиқ аскарлар, ҳарам (ибодатхона) хизматчилари, судьялар, 
деҳқонларнинг раислари ва девон котиблари бу солиқдан озод этилганлар. 
Муҳаммад пайғамбар ва Абу Бакр даврида солиқлар миқдори муайян 
тарзда белгиланмаган эди. Босиб олинган ҳудудлардан олинадиган 
солиқларнинг миқдори ‘Умар ибн ал-Хаттоб ҳукумати томонидан ишлаб 
чиқила бошлади. Биринчи навбатда 
жизйа
солиғи тўловчилар уч тоифага 
бўлиндилар: 
1) бойлар – 48 дирҳам; 
2) ўртаҳоллар – 24 дирҳам; 
3) камбағаллар – 12 дирҳам. 
Биринчи тоифани юқори тушумга эга бўлган саррофлар, газлама 
сотувчилар, йирик савдогарлар, катта ер эгалари, табиблар, иккинчи тоифани 
эса ҳунармандлар, тикувчилар, бўёқчилар ва косиблар ташкил қилдилар. 
Учинчи тоифани кам даромадли аҳоли ташкил этди. 
Жизйа
солиғи ишга 
яроқсизлар, қариялар, ногиронлар, кўрлар, ақли ожизлар, роҳиблар, аёллар ва 
болалардан олинмаган. 
Жизйа
аҳолидан ҳар йилда бир марта ёки ҳар ойда 
қисман тўлаб бориш орқали йиғиб олинган. 
Жизйа
институтини шакллантиришда ‘Умар ибн ал-Хаттоб истило 
этилган ҳудудлардаги иқтисодий аҳволни ҳисобга олган. Шимолий 
Арабистон аҳолисининг Йаман аҳолисига нисбатан иқтисодий қудрати 
юқорилиги боис Ироқ ва Суриянинг бой табақалари 48 дирҳам ўрнига 50 
дирҳамдан 
жизйа
тўлаганлар. 
Янги 
ривожланиб 
келаётган 
давлатнинг 
иқтисодий 
тизими 
шаклланишида «
Байт ал-мол
» (لاملا تيب – давлат ғазнаси, пул ва бошқа 
қимматбаҳо буюмларни сақлаш учун омбор) нинг ташкил топиши асосий рол 
ўйнади. Бу муассасада даромад манбалари ва уларни қаерларга сарф этиш 
борасидаги маълумотлар сақланган. 
Байт ал-мол
га келадиган солиқларнинг 
ҳаммаси ҳам фақат пул шаклида бўлмай, балки натурал солиқлар – дон, 
қорамоллар, матолар ва қурол-аслаҳа турлари ҳам мавжуд эди. 
Абу Бакр даврида Мадина давлати тасарруфининг кенгая бошлаши ва 
ар-Ридда
ҳаракати орқали бошланган араб юришлари натижасида давлат 
ғазнасига келиб тушадиган солиқлар миқдори ошиб борди. Аввалига Абу 
Бакр давлат ғазнасини ўз уйида, кейинчалик Пайғамбар масжидида сақлади. 

---

92 
Марказлашган Мадина давлати бошқаруви ‘Умар ибн ал-Хаттоб қўлига 
ўтгач, давлатнинг ижтимоий-иқтисодий шакли аввалги ҳолатини тубдан 
ўзгартирди. У забт этилган ҳудудларнинг давлат бошқарувидаги иқтисодий 
тизимларни ислом давлати амалиётига киритди. Шунингдек, ‘Умар ибн ал-
Хаттоб