Termiz davlat universiteti tarix fakulteti falsafa kafedrasi dinshunoslik


Moturidiylik  kalom  maktabi  vakillari



Download 3,05 Mb.
Pdf ko'rish
bet45/335
Sana31.12.2021
Hajmi3,05 Mb.
#250854
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   335
Bog'liq
dinshunoslik

Moturidiylik  kalom  maktabi  vakillari.  Moturidiya  ta’limoti 
vakillariga  Movarounnahrda  faoliyat  olib  borgan  bir  qancha  olimlarni  misol 
keltirish mumkin. Ularning orasida Abul Muin Nasafiyning o‘rni alohida ahamiyat 
kasb etadi. Abul Muin Maymun ibn Muhammad Makhuliy Nasafiy 1046 yili Nasaf 
vohasida  ziyoli  oilada  tavallud  topgan.  Dastlabki  ta’limni  otasidan  olgan. 
Nasafiyning  bobosi  Abul  Muti’  Makhul  ibn  Fazl  Nasafiy  (vaf.  930  y.)  o‘z 
davrining  mashhur  mutakallimi  va  mutasavvif  olimi  hisoblangan.  Abul  Muin 
Nasafiyning  fiqh  ilmiga  oid  asarlari  ham  mavjud.  U  1114  yilda  vafot  etgan. 
Allomaning  qabri  Qarshi  tumanidagi  Qovchin  qishlog‘ida  joylashgan.  U  umri 
davomida o‘ndan ortiq asarlar yozib qoldirgan. Olimning asarlari orasida «Tabsirat 
al-adilla», «at-Tamhid li qavoid  at-tavhid»  («Tavhid  qoidalariga  muqaddima»)  va 
«Bahr al-kalom» («Kalom ilmi ummoni») kabi asarlari bizgacha etib kelgan.  
Abul  Muin  Nasafiy  asarlari  orasida  «Tabsirat  al-adilla»  eng  muhim  va 
asosiysi  hisoblanadi.  Asarning  to‘liq  nomi  «Tabsirat  al-adilla  fi  usul  ad-din  ala 
tariqati Abi Mansur al-Moturidiy» («Abu Mansur Moturidiy tariqatiga binoan din 
usullarini  aniq  dalillar  bilan  sharhlash»)  deb  nomlanadi.  Abul  Muin  Nasafiyning 
ushbu  asarini  yozishiga  o‘sha  davrda  moturidiya  ta’limoti  bo‘yicha  «Kitob  at-
tavhid»  dan  keyin  bironta  ham  yirik  asar  bo‘lmagani  sabab  qilib  ko‘rsatilgan.  U 
«Tabsirat  al-adilla»  asarini  yozib  tugatgach,  unga  xotima  va  fihrist  sifatida 
«Tamhid» va «Bahr al-kalom» asarlarini yozgan.  
Yana bir olim Abu Hafs Nasafiy nomi bilan tanilgan Najmuddin Abu Hafs 
Umar  ibn  Muhammad  ibn  Ahmad  ibn  Ismoil  Nasafiy  (1068–1142)  bo‘lib,  ba’zi 
manbalarda unga «Moturidiy» nisbasi berilgani qayd etilgan. Bu esa uning Imom 
Moturidiyning  ma’naviy  shogirdi  va  moturidiya  ta’limotining  davomchisi 
ekanidan  darak  beradi.  Zero,  Abu  Hafs  Nasafiy  o‘zining  «Kitob  al-qand  fi  zikri 


76 
 
ulamoi  Samarqand»  («Samarqand  olimlarini  zikr  etish  bo‘yicha  qanddek  (shirin) 
kitob») asarining bir qancha o‘rinlarida Imom Moturidiy nomini o‘zining ma’naviy 
ustozi  sifatida  hurmat  bilan  tilga  oladi.  Shuningdek,  Abu  Hafs  Nasafiy  o‘zining 
«Aqoid an-Nasafiy» («Nasafiy aqidalari») asarida moturidiya ta’limoti qarashlarini 
aks ettirgan.  
Abu Hafs Nasafiyga «Moturidiy» nisbasi berilishiga uning Imom Moturidiy 
yurti  Samarqandda  umrining  asosiy  qismini  o‘tkazganini  ham  sabab  qilib 
ko‘rsatiladi. Jumladan, o‘rta asr alloma va mashhur kishilarining nisbalarini yoritib 
beruvchi  «Kitob  al-ansob»  («Nasablar  kitobi»)  nomli  qomusiy  asar  muallifi  Abu 
Sa’d    Sam’oniy  (vaf.  1167  y.)  bu  allomani  Abu  Hafs  Umar  ibn  Muhammad 
Nasafiy Moturidiy, deb atagan.  
Najmuddin  Nasafiy  o‘rta  asr  sharq  olimlariga  xos  qomusiy  bilim  sohibi 
bo‘lib,  zamonasining  mashhur  tarixchisi,  faqihi,  mufassiri,  tilshunosi,  geografi, 
faylasufi hamda shoiri bo‘lgan. Uning yozgan asarlari mundarijasi nihoyatda keng 
va  rang-barang  bo‘lib,  bir  qismigina  bizgacha  etib  kelgan.  Najmuddin  Nasafiy 
tilshunoslik, tarix, fiqh kabi ilmlarga bag‘ishlab yuzdan ortiq asarlar yaratgan. Abu 
Sa’d  Sam’oniy  Abu  Hafs  Nasafiy  bilan  maktublar  orqali  ilmiy  muloqotda  bo‘lib 
turgan.  Hozirgi  ma’lumotlarga ko‘ra,  uning  bizgacha  o‘ntacha  kitobi  etib kelgan. 
Ayniqsa, moturidiya kalom maktabiga oid «Aqoid an-Nasafiy» asari katta shuhrat 
qozongan.  U  moturidiya  ta’limotida  Abul  Muin  Nasafiyning  «Tabsirat  al-adilla» 
asaridan  keyingi  o‘rinda  turadi.  Najmuddin  Nasafiyning  falsafa  va  aqoidga  doir 
ko‘plab  asarlari  mavjud  bo‘lgan.  Ayniqsa,  uning  «Manzumot  an-Nasafiy  fi-l-
xilofiyot»  («Ixtiloflar  haqida  Nasafiy  manzumasi»)  nomli  she’riy  asari  mashhur 
bo‘lgan.  
Keyingi  olim  Sadr  al-islom  Abul  Yusr  Muhammad  ibn  Muhammad  ibn 
Abdilkarim  Pazdaviy  1030  yilda  tug‘ilgan.  Dastlabki  ta’limni  otasi  Abul  Hasan 
Muhammad  Pazdaviydan  olgan.  Bobosi  Abdulkarim  ibn  Muso,  Imom  Moturidiy 
shogirdlaridan biri bo‘lib, unga ustozlik ham qilgan. Bundan tashqari, Pazdaviy bir 
qancha  hanafiy  olimlardan  ham  tahsil  olgani  manbalarda  aytilgan.  Pazdaviyning 
ustozlari  orasida  Abu  Ya’qub  Yusuf  ibn  Muhammad  Nishopuriy  va  Abul  Xattob 
kabi  olimlarning  xizmati  katta  bo‘lgan.  Abu  Hafs  Najmuddin  Umar  Nasafiy  va 
Abul  Muin  Nasafiy  Pazdaviyning  eng  mashhur  shogirdlari  hisoblangan. 
Manbalarda qayd etilishicha, u 1099 yilda Buxoroda vafot etgan.  
Pazdaviyning  asarlari  orasida  «Usul  ad-din»  («Din  asoslari»)  asari  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Mazkur  asar  96  masaladan  tashkil  topgan  va  mazmun-
mohiyatidan ahli sunna val jamoa yo‘nalishi va moturidiya maktabi qarashlarining 
mohiyatini ochib berish va Movarounnahrda tarqalgan bid’at va xurofotlar jamoasi 


77 
 
(ahl  az-zayg‘  val  bida’)  ta’sirini  kamaytirish  maqsadida  yozilgan.  Shuningdek, 
Pazdaviy  Imom  Muhammad  Shayboniyning  «al-Jomi’  as-sag‘ir»  («Kichik 
to‘plam»)  asariga  sharh  sifatida  «Ta’liqot»  («Sharhlar»)  hamda  fiqhga  oid  «al-
Voqiot»  («Voqealar»)  va  «al-Mabsut»  («Keng  ma’nolar»)  asarlarini  yozib 
qoldiradi.  Pazdaviy  Movarounnahrda,  ayniqsa,  Buxoroda  hanafiy  mazhabi  hamda 
moturidiya kalom maktabi rivojida ulkan xizmat ko‘rsatgan olim hisoblangan.  
Alloma  Alouddin  Samarqandiy  ham  moturidiya  ta’limotining  yirik 
namoyandasi  Abul  Muin  Nasafiyning  eng  yaqin  shogirdlaridan  bo‘lib,  fiqh 
sohasida ulkan muvaffaqiyatlarga erishgan olimdir. Uning to‘liq ismi Muhammad 
ibn  Abi  Ahmad  Abu  Bakr  Alouddin  Samarqandiy  bo‘lib,  tug‘ilgan  yili  haqida 
manbalarda  ma’lumotlar  uchramaydi.  Shunday  bo‘lsada,  olimning  vafoti  ko‘p 
manbalarda 1143 yil deb ko‘rsatilgan.  
Alouddin  Samarqandiy  Abul  Muin  Nasafiydan  fiqh  va  kalom  ilmlarini 
o‘rgangan  va  shu  asosda  o‘zining  fiqhga  oid  «Tuhfat  al-fuqaho»  («Faqihlar 
tuhfasi»)  nomli  mashhur  asarini  yozib  qoldiradi.  U  nafaqat  fiqh,  balki  kalom 
hamda tafsir ilmlari borasida ham samarali ijod qilib, moturidiya kalom maktabini 
qo‘llab-quvvatlagan.  Natijada  Abu  Mansur  Moturidiyning  «Ta’vilot  ahli  sunna» 
(«Ahli  sunna  ta’villari  (tafsiri)»)  nomli  tafsiriga  «Sharh  ta’vilot  ahli  sunna» 
(«Ta’vilot ahli sunna tafsiri») nomli sharhini bitadi.  
Allomaning  ushbu  sharhni  yozishida  Abul  Muin  Nasafiyning  xizmati 
nihoyatda  katta.  CHunki  Alouddin  Samarqandiyning  o‘zi  Nasafiy  bilan 
Moturidiyning  «Ta’vilot»  asarini  birga  mutolaa  qilganini  va  Nasafiy  joiz,  deb 
topgan o‘rinlarga  sharh  yozib  ilova  qilib  borgani  va  keyinchalik  ushbu  sharhlarni 
alohida  kitob  holiga  keltirgani  haqida  ma’lumot  beradi.  Shuningdek,  Alouddin 
Samarqandiy  Abul  Yusr  Pazdaviydan  ham  ilm  o‘rgangan.  Uning  eng  yaqin 
shogirdi  o‘z  qizi  Fotima  bint  Alouddin  bo‘lgan.  Fotima  bint  Alouddin  mashhur 
faqiha olima darajasiga etib borgan. Alouddin Samarqandiy qizini o‘zining yaqin 
shogirdi Alouddin Abu Bakr ibn Mas’ud ibn Ahmad Kosoniyga nikohlab bergan. 
Kosoniy ustozining «Tuhfat al-fuqaho» asariga sharh tarzida  «Badoi’ as-sanoi’ fi 
tartib  ash-sharoi’»  («Shariat  tartibida  ajoyib  san’atlar»)  nomli  kitobini  yozgan. 
Kosoniy Abul Muin Nasafiyning shogirdlaridan biridir.  
Ibrohim  ibn  Ishoq  Saffor  Buxoriy  (vaf.  1139  y.)  Abul  Muin  Nasafiydan 
Buxoroda kalom ilmidan ta’lim olgan moturidiya kalom maktabi vakilidir. Dastlab 
u  o‘zining  «Risola  fiha  masoil  suila  anha  ash-Shayx  as-Saffor  fa  ajaba  anxa» 
(«SHayx as-Saffor javob bergan masalalar haqida risola») nomli risolasini yozgan. 
Ushbu  risolada  Abu  Mansur  Moturidiyning  qarashlariga  kng  to‘xtalgan.  Olim 
buxoroliklar uchun kalom ilmi bo‘yicha «Kitob talxis al-adilla li qavoid at-tavhid» 


78 
 
(«Tavhid qoidalariga oid dalillarning qisqacha bayoni») nomli o‘quv qo‘llanmasini 
yaratadi. Nuriddin Ahmad ibn Mahmud ibn Abi Bakr Sobuniy (vaf. 1184 y.) ham 
Ibrohim  Saffor  bilan  Buxoroda  moturidiya  kalom  maktabining  keng  tarqalishida 
jonbozlik  ko‘rsatgan  olimlardan  biridir.  U  Abul  Muin  Nasafiydan  kalom  ilmini 
o‘rgangan. Nuriddin Sobuniy Buxoroda ash’ariya maktabi vakili Faxruddin Roziy 
bilan muloqotda bo‘ladi. Olimning «al-Bidoya fi usul ad-din» («Boshlang‘ich din 
asoslari»)  nomli  o‘quv  qo‘llanmasi  hozirga  kelib  qadr-qimmatini  yo‘qotmagani 
bois ko‘p marotaba nashr etildi.  
YAna  bir  olim  Abul  Fath  Alouddin  Muhammad  ibn  Abdilhamid  ibn  Umar 
ibn  Hasan  ibn  Husayn  Samarqandiy  Asmandiy  bo‘lib,  u  1095  yili  Samarqand 
atrofidagi Asmand shahrida dunyoga kelgan. Bu shahar Usmand yoki Samand deb 
ham  atalgan.  U  «Tuhfat  al-fuqaho»  asari  muallifi  Alouddin  Muhammad  ibn 
Ahmad  Samarqandiy  bilan  chalkashtirilgani  bois,  manbalarda  unga  Asmandiy 
nisbasi  ham  qo‘shib  ataladi.  Asmandiy  Ashraf  ibn  Muhammad  Alaviydan  fiqh 
ilmini  o‘rgangan,  «as-Sadr  ash-shahid»  nomi  bilan  mashhur  Burhon  al-aimma 
Umar ibn Abdulaziz ibn Moza Buxoriydan (vaf. 1142 y.) hadis rivoyat qilgan, Ali 
ibn  Umar  Harrotdan  hadis  ilmini  o‘rgangan.  Asmandiy  Abul  Muin  Nasafiyning 
ilmiy  merosidan kalom  ilmiga  oid  asarlarini  yozishda  foydalangan. U  Abul Muin 
Nasafiy 
asarlarini 
zamondoshi 
Alouddin 
Samarqandiydan 
o‘rgangan. 
Asmandiyning  kalom  ilmiga  oid  birgina  asari  haqida  ma’lumotlar  bor.  Ba’zi 
manbalarda  uning  nomini  «Lubob  al-kalom»  («Daqiq  kalom  ilmi»)  deb  atalgan 
bo‘lsa,  ba’zi  manbalarda  «al-Hidoya  fi  usul  al-e’tiqod»  («E’tiqod  asoslarida 
hidoyatga erishish») yoki «al-Hidoya va-l-kalom» («Hidoyat va kalom ilmi») deb 
keltirilgan.  Ushbu  asar  kalom  borasida  yosh  tadqiqotchilarga  yo‘llanma  berish 
uchun yozilgan. Hanafiy faqihlari orasida o‘ziga xos obro‘ga ega alloma XII asrda 
Movarounnahrda  kalom  ilmi  rivojiga  salmoqli  hissa  qo‘shgan  va  1157  yil 
Buxoroda vafot etgan. 

Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   335




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish