|
Kadimgi madaniyatning o'rganilishi natijasida O'rta Osiyoda ikki dunyo-madaniyati uyg'unlashadi. Sharq uyg'onish davri g'arbiy Yevropa xalqlari uyg'onish davriga nisbatan rosa 400 yil ilgari boshlandi. Bu davr madaniyati ko'chmanchi arab bosqinchilarining yoki boshqa tashqi kuchning ta`siri natijasida emas, balki O'rta - Kadimgi madaniyatning o'rganilishi natijasida O'rta Osiyoda ikki dunyo-madaniyati uyg'unlashadi. Sharq uyg'onish davri g'arbiy Yevropa xalqlari uyg'onish davriga nisbatan rosa 400 yil ilgari boshlandi. Bu davr madaniyati ko'chmanchi arab bosqinchilarining yoki boshqa tashqi kuchning ta`siri natijasida emas, balki O'rta
- Osiyo xalqlarinint iqtisodiy va madaniy xayotida ortirilgan tajriba yutuqlar xamda bilimlar xisobiga yaratilgan. Sharq va G'arb uyg'onish davri madaniyatining o'xshashligi iqtisodiy va ma`naviy tufmushdagi yuksalish shajaralarining vujudga kelishi, ishlab chiqarish va fan soxasidagi yutuqlar dunyoni bilish xaqida tasavurning boyishi, tabiatshunoslik va ijtimoiy fanlar soxasida erishilgan yutuq va tajribilarning barchasi tabiat, jamiyat va inson tafakkuri, aql idrokini o'rganishga qaratilgan edi.
- Sharq uyg'onish davrida qo'lga kiritilgan yutuq va tajribilardan G'arbiy Yevropa foydalanishdi xamda ishlab chiqarishda ular joriy etilib rivojlantiriddi. O'rta Osnyolik muttafakirlardan Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Muxammad Muso al Xorazmiy, Farobiy, Axmad Farg'oniy, Ibn Rushid, Ulug'bek Mirzolarning ilm fanda erishgan yutuqlaridan foydalanganlar.
- Chunki ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy shart sharoit sharqda g'arbdagiga nisbatan ertaroq yuzaga keldi. Mana shu moddiy turmush siyosiy iqtisodiy barqarorlik madaniyatning yuksalishi uchun muhim omil bo'lib xizmat qiladi. Maxalliy feodal davlatlarning o'zaro urushlarga qaramay me'morchilik qurilish ishlari, xunarmandchilik, obodonchilik, madaniy-aloqalar xamda xam tez surat bilan avj oldi. Madaniyatning turli soxalaridagi bunday yuksalish avvalo arab mustamlakasidan ko'chirish yerli mustaqil davlatlarning vujudga kelishi bois madaniy an`analarning tiklanishi bilan xam bog'liq edi. Shu bilan birga O'rta Osiyoning katta mintaqadagi musulmon sharq davlatlari bilan din va til asosida madaniy aloqalarning kuchayishi xamda bu madaniy yuksalishida muxim sabablardan biri bo'lib xisoblanadi.
- Ma`lumki g'arb adabiyotida Yevropa mamlakatlarida keekin madaniy yuksalishga olib kelgan. XIII-XVI asrlarda Renessans—uyg'onish davri nomi bilan yuritilib Sharqda shunday jarayon oldinroq bo'lganligidan ko'z yumadilar. Bu davr Yevropadagidek yangi siyosiy iqtisodiy jarayon yani kagshtalistik munosabatlarning vujudga kelishi bilan bog'liq bo'lsada madaniyat tarixid so'nmas iz qoldiradi va Yevropa Renessansning vujudga kelishiga katta tasir ko'rsatadi. Shuning uchun IX—XII asrlarda madaniy yuksalishida uyg'onish davri deb ataladi. Bu yerda Yevropa xalqlaridan farqli o'laroq xalqlarimizning mustaqilligi uchun kurashi kuchayib ular bu mintaqada davlat xokimiyati turli sulola vakllari qo'liga o'tib tursada madaniyat o'zining an`anaviy va vorislik qonunlari bilan taraqqiy etib bordi. Ammo bu jarayon Sharqdan yopirilib kelayotgan mo'g'illar istelosi bilan o'z yo'nalishini yo'qottan. 150 yil mobaynida davom ettan bu inqiroz buyuk soxibqiron Amur Temurning mustaqil davlatni barpo etilishi bilan yana o'z iziga tushdi. Demak, O'rta Osiyo xalqlarining uyg'onish davri madaniyatning zig muxim tomonlaridan biri mustaqilligimiz ning mustaxkam poydevori xam o'shanda barpo etidgan. Uning ildizlari qadimiy va tarixiy xususiyatlarga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Biz mazkur davr tarixiy davr jarayoii ustida qisqacha to'xtalib o'tamiz. Ma`lumki Movorounnaxr istilo etilib xalifalikka
- qo'shib, olingach, O'rta Osiyoda xam faqat islomgina emas, balki arab tili va uning imlosi xam yashrin etilgan. Arab tilini bilgan va uni o'rganganlarga e`tibor kuchaygan. Chunki bu til xam mafkura xam din uchun yagona til edi. Shuning uchun bu sirli va m:uqaddas tilga aylandi.
- Buxoro binokorligining eng yaxshi yodgorliklaridan biri Masjidi jomening minorasidir. Bu minora 1127 yilda Arslonxonning hukmronligi davrida qurilgan. Uning balandligi 46,5 metr bo’lib poydevoriningo’zi10 metrnitashkiletadi, ustidapeshtoqli «chirog’i» bor. 1102-1130 yillarda Minorai Kalon yoki Buxoro Katta minorasi tepaga tomon ingichka tortib boruvchi ulkan doiraviy ustundan iborat qilib qurilgan, bu minora o’limga mahkum etilgan jinoyatchi mahbuslarni minora tepasidan tashlab o’ldirilganligi uchun xalq orasida «Ajal minorasi» deb atalgan.
- XII asrning oxirida esa Vobkentda balandligi 25 m bo’lgan ko’rkam minora qurilgan. 1108 yilda Jarqo’rg’onda (Surxondaryo) ham jimjimador gullar solinib, g’oyat aniq reja asosida pishiq qilib minora qurilgan.
- Buxorodagi Namozgoh va Mag’oki Attoriy masjidi, Arab ota maqbarasi, Urganchdagi Faxriddin Roziy maqbarasi, Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi va boshqalar o’sha zamon me’morchiligining durdonalari hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
