Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

2.3. Tuproqlardagi fosforning miqdori va shakllari
Yerning p o ‘stloq qismi tarkibida fosforning miqdori 0,12% ni yoki M O 15 tonnani tashkil qiladi. Ishlov berilm aydigan tuproqlardagi fosforning zaxirasi aslituproq jinsidagi miqdorga bog'liq, chunki uning boshqa uslubda qo‘shilish yo‘li mavjud emas. Fosforli o ‘g‘itlar solib turilishi ahvolni tubdan o ‘zgartiradi, chunki o ‘g‘it tarkibidagi fosfor tо ‘Iiq o ‘zlashtirilm aydi va bu narsa o ‘zlashtiriiadigan fosforning madaniylashgan yerning haydalma qatlamida asta-sekin to ‘planishiga sababchi bo‘ladi.
Agar tuproqdagi fosforning o ‘rtacha miqdori sifatida (0—20 sm) 0,4% ni qabul qilinsa, unda yerning tuproq qobig‘idagi um um iy m iqdori M O 10 t b o ‘ladi. Tuproq eritm asi tarkibidagi fosforning konsentratsiyasi 1 1 eritmaga nisbatan 0,1 dan 1 mg gacha bo‘ladi, lekin so‘nggi ko‘rsatkich miqdori kamdan-kam uchraydi. Vulqondan ajralib chiqadigan kristall tarzidagi tog‘ jinslarida P ,0 . ning miqdori 0,275% bo‘ladi, lekin keyinchalik ularning parchalanishi, suv bilan siljitilishi va cho‘kishi tufayli hosil bo‘lgan cho‘kindilar, ya’ni ulardan keyinchalik tuproq hosil bo‘ladigan jinslarning tarkibida o ‘rtacha 0,14% bo‘ladi. Qumli jinslarda fosforning miqdori foizning yuzdan bir ulushini tashkil qiladi. Demak, uzoq davom etgan biologik davrlarda ch o ‘kindi jinslar hosil bo‘Iish jarayonida fosfor yo‘qolavergan. U fosforit tutuvchi jelvak yoki plast tarzida suvdan ajralgan holda yig‘ilgan, bir vaqtning o ‘zida vulqon tarzida chiqqan fostorga boy mineral appatit maydalanishga duch kelgan va qisman tuproq hosil qiluvchi jinslar tarkibida qolgan.
Tuproq hosil bo'lish jarayonining rivojlanishi, ildiz tizimi tom onidan fosforitlarning pastki qatlam lardan yiiqori qatlamlarga astasekinlik bilan ko'chirilishiga bog‘liq. Shuning uchun P ,0 5 ning miqdori tuproq qatlamlari bo ‘yicha tahlil qilinganda paski qatlamga borgan sari u kamaya boradi. Lekin bu tabiiy jarayon tufayli yerning ag'dariladigan qismining fosfatlarga boyitilishi qishloq xo'jalik ekinlarining yuqori hosildorligi va uzoq vaqt ekilishi sharoitida ularning talablarini qondirish uchun yetarli bo‘lmaydi. Har qanday tuproqda fosfat kislotaning m ineral va organik birikmalari uchraydi. Odatda, mineral fosfatlar ko'proq bo'ladi. Bu narsa quyidagi qiyosiy raqamlarda k o ‘rinadi. Agar P20 - ning um umiy m iqdorini 100 deb qabul qilinsa, unda haydalm a qatlamdagi mineral fosfatlarning ulushi o'rta podzollangan qum oq tuproqlarda 73, sur tusli o'rm on tuproqlarida 56, kuchli qora tuproqlarda 65, kashtan tuproqlarda 75 va bo'z tuproqlarda 86% ni tashkil qiladi.
Neytral reaksiyali tuproqlarda m ineral fosfatlarning asosiy zaxirasi maydalangan apatit tarzida uchraydi. N ordon tuproqlar asosan tem ir va aluminiy fosfatlariga ega b o ‘ladi. Ularning o'sim lik tom onidan o ‘zlashtirilishi appatitlarga nisbatan ancha past bo‘ladi. Lekin nordon tuproqlarga ohak solinganda (ohaklanganda) 1,5 oksidlarning bir qismi kalsiy fosfatga aylanadi va bu o ‘simlikning fosforli oziqlanishida ijobiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Eruvchan fosfatlar nordon tuproqlarga ularni ohaklashdan so'ng solinsa ularni ohaklashgacha solingandan ko'ra o'sim lik tom onidan ko'proq o ‘zlashtiriladi. Tuproqdagi fosforning organik birikm alari chirindi (P 20 , ning miqdori 0,8 dan 2,5% gacha tuproq xiliga qarab: bundagi yirik raqam sur tusli o'rm on tuproqqa tegishli) va fitatlar tarkibida bo'ladi. Bunda fitinning kalsiyli va magniyli tuzlari neytral tuproqlarda, alum iniy va temirlari esa nordon tuproqlarda uchraydi. Apatitlar tuproqlardagi organik fosforning yarmini tashkil qiladi. Organik fosfatlar um umiy tuproqdagi fosforning, b o ‘z tuproqlarda 14% ni, kulrang o 'rm o n tuproqlarda esa 44%ni tashkil qiladi.
Boshqa xil tuproqdagi ko'rsatkichlar bu m iqdorning oralig'ini tashkil qiladi. Tuproq tarkibida chirindining miqdori qancha ko'p bo'lsa, u organik fosfatlarga shuncha boy bo'ladi. Tuproqda organik fosfatlar har xil m ikroblar yordamida m inerallashadi. Tuproqdagi fosforning bir qismi (shuningdek azotning ham) m ikroorganizm lar tanasining tarkibida uchraydi. Lekin uning m iqdori uncha ko'p emas. lg tuproq tarkibida 5 milliard bakteriya mavjud bo'lishini e ’tiborga olinsa, butun ag'dariladigan qatlam ning bir gektariga hisoblanganda ular bilan bog‘langan P2Os ning miqdori 24 kg ni tashkil qilar ekan.
Hisoblarga ko‘ra mikroorganizmlarning quruq massasi organik moddaga kambag'al podzol va kulrang tuproqlarda chirindining 0,5— 1% ni tashkil qiladi. Chirindiga boy qora tuproqlarda bu rniqdor ancha kam — 0 , 1% atrofidagi raqamni tashkil qiladi. O 'rta Osiyoning bo'z tuproqlarida beda ekiladigan maydonlarida ildiz tizimi atrofi (rezosfera) da Ig tuproq bakteriyasining miqdori 20 mldga yetishi mumkin. Ko'p holda shunday tuproqning 100 g dagi mikroorganizmlar massasida P20 5 ning miqdori 3,2 mg gacha yetadi. Lekin, rizosferani tashkil qilgan tuproq yuzasi tuproqning ildizli qatlamining juda kichik qismini tashkil qiladi. Shuni qayd etish lozimki, tirik plazma tarkibiga kirgan fosfatlar m ikroorganizm lar noqulay sharoitlar tufayli o'lib ketgunga qadar yuksak o'simliklarning oziqlanishida muhim ahamiyatga cga bo'lolmaydi
. Hamma bir valentli kationlar (har qandav bosqichli almaslnnish darajadagilari ham) suvda yaxshi eriydi va shuning uchun ildiz tizimi tomonidan oson o ‘zlashtiriladi. Bir va ikki almashingan kalsiy va magniy fosfatlar to ‘g‘risida ham shu fikrni aytish mumkin. Bunda digidrat CaH PO , ■ 2 H ,0 ni suvsiz C a H P 0 4 ga nisbatan eruvchanligi kuchliroq boiadi. Lekin fosfat kislota anionlarini ham kimyoviy (suvda erimavdigan tuzlar hosil qilish orqali) ham almashuvli (musbat zaryadlangan tuproq kolloidlari tom onidan) tez yutilishi tufayli tuproqdagi fosforning suvda eruvchi birikmalari juda kam bo'ladi va 1kg quruq tuproq hisobiga 1 mg dan ko'p bo'igan hoi kam dan-kam uchraydi. Bu hoi ko'p ekinlarni fosforh oziqlanishini ta’minlash uchun yetarli bo'lmaydi.
Tuproqning haydalma qatlamida bir kg tuproq hisobiga 1 mg P2Os to ‘g‘n kelganda uning miqdori 1 ga 3 kg (odatda, tuproqning haydaladigan qatlam ining um umiy ogMrligini 3 mln kg deb qabul qilinadi) b o iad i, g‘allasimonlardan o'rtacha hosil olinganda tuproqdan 1 ga yer hisobiga 20 kg P9O s (texnik ekinlar bundan ham ko‘p) o ‘zlashtiriladi. M a’lumotlarga ko'ra suvda eruvchi tuzlarning tuproqdagi fosfor tutuvchi bor zaxirasi vegetatsiya davrida fosfatlarning suvda eruvchi m iqdori bir necha bor qayta-qayta tiklanganida ham tuproq zaxiralari evaziga o ‘rta hosildoriik darajasidagi talabni qondirish uchun yetarli bo'lmaydi. Lekin o'sim lik faqat suvda eriydigan fosfat tuzlarini o'zlashtirib qolmay, balki kuchsiz kislotalarda eriydiganlarini ham o'zlashtira oladi. Kuchsiz kislotalar (karbonat, organik, limon, olma va h.k. kislotalar) o ‘simlik ildizlari tom onidan ishlab chiqariladi. U lar tuproqdagi suvda erimaydigan fosfatlarning ham bir qismini eritadi. Tuproqqa yanada k o ‘p ro q m iq d o rd a k islo ta la r, m ik ro o rg a n iz m la r to m o n id a n (nitrifikatsiya natijasida nitrat kislota, oqsil va am inokislotalarning qaytarilgan oltingugurtni oksidlanishi natijasida sulfat kislota, organik kislotalarning m ineralizatsiyasi natijasida fosfat kislota) ishlab chiqariladi. M ikroorganizmlar buning ustiga nafas olish va rnodda almashinish tufayli karbonat angidrid va organik kislotalar ajratib chiqaradi. Kuchsiz kislotalarda (yoki kuchli kislotalarning kuchsiz eritmalarida) 2 valentli kationlar (kalsiy va magniy) ning 2 alm ashingan fosfat tuzlari eriydi, natijada o'sim lik tom onidan o'zlashtiriladigan holatga o'tadi. Ularning eruvchan shaklga o'tishini tuproqda eng ko'p tarqalgan karbonat kislota ta ’minlaydi.
Hosilga ijobiy ta’sir etish davomiyligi nuqtayi nazaridan fosforit uni fosforli o ‘g‘itlar orasida birinchi o ‘rinda turadi. Demak, uzoq alniashlab ekishning butun rotatsiyasi bo‘yicha nordon va kuchsiz tuproqlarda fosforitlashni takrorlashga xojat b o ‘lmaydi. Superfosfatni esa hamma ekinlar uchun ekishdan oldin solinishi lozim. Xuddi shunday eruvchi va erimaydigan o ‘g‘itlarni o ‘zaro moslab ishlatilishi iqtisodiy jihatdan ham, o ‘simliklar talabini qondirish jihatidan ham foydali bo‘ladi. Bunda faqatgina boshqa elementlar bilan oziqlanish darajasi (azot, kaliy) ga e ’tibor berilishi lozim. Ularning tanqisligini birgina fosforning o'zi bilangina toMdirib bo‘lmaydi. Ba’zida mikroelementlarning tanqisligi boMgan hollar ham uchrab turadi.