Termiz davlat universiteti psixologiya kafedrasi

Fikrlashning  rivojlanishi.
  Kichik  yoshdagi  maktab  o‘quv-chilari 
fikrlashining rivojlanishida ikki asosiy bosqich kuza-tiladi. 
Birinchi bosqichda
 (1-
2-sinf)  fikrlashda 
ko‟rgazmali-harakatlilik 
ustunlik  qiladi,  uni  yana 
amaliy-
harakatlilik yoki hissiylik
 deb ham atashadi.  Bu bosqichda bolalarning narsalarni 
umumlashtirishi predmetlarning yaqqol belgilari ta‘siri ostida ro‘y beradi. Fikrlash 
rivojlanishining 
ikkinchi 
bosqichi 
(3-sinf) 
o‘quvchilar 
tomonidan 
tushunchalarning  alohida  xususiyatlari  orasidagi  o‘zaro  munosabatni  bilib  olish, 

---

111 
 
ya‘ni  tasniflashga  (masalan,  «stol»  –  ot  so‘z  turkumi)    bog‘liq.  Bolalar 
o‘qituvchiga u yoki bu tasnifni qanday o‘zlashtirganliklari haqida hisob beradilar. 
Abstrakt, mavhum va nazariy fikrlash nisbatan murakkab fikrlash turining keyingi 
bosqichi bo‘lib hisoblanadi 
Hayol. 
Hayol  muhim  psixik  bilish    jarayonlaridan  biridir.    Hayolning 
faoliyasiz  o‘qituvchi  gapirayotgan  va  darslarda  yozilgan  narsalarning  tassavvur 
qilishni  hamda  ko‘rgazmali  obrazlar  bilan  ishlashni  bilmay  turib,  xech  qanday 
o‘quv predmetni chinakkam  o‘zlashtirishi mumkin emas.    
Kichik maktab yoshidagi o‘quvchining hayoli uning o‘quv faoliyatining ta‘siri va 
talablari  bilan  tarkib  topadi.  SHuning  bilan  bir  qatorda    bevosita  taxsurotlar 
(mo‘zey,  vistavkalarning  borib  ko‘rish,  kinokartinalarni  ko‘rish,  ekskursiyalarga 
borishh, maktab er uchastkasida ishlash va boshqalar) ham hayolni rivojlantiradi.   
Garchi  kichik maktab yoshidagi davr shaxsning taraqqiyotida  xal qiluvchi 
siljishlar  davri  bo‘lmasa  ham  bizning  fikrimizcha  bunday  davr  o‘smirlik davridir, 
shunga  qaramay,  bu  davrda  shaxsning  tarkib  topishi  yetarli  darajada  sezilarli  yuz 
beradi.  Yuqorida  qayd  qilib    o‘tilganidek,  maktabga  kirish  bolaning  hayotida  
burilish 
momenti 
hisoblanadi. 
Kattalar 
(o‘qituvchilar) 
va 
tengdoshlari  
(sinfdoshlari)  bilan  yangi  munosabatlar    maydonga  keladi.  Bolaga  butun  bir 
jamoaviylar sistemasiga (umum maktab, sinf) qo‘shiladi. O‘qituvchi o‘z oldiga bir 
qator  jiddiy  talablarni  qo‘ygan  o‘qishga  yangi  faoliyat  turiga  qo‘shilish 
o‘quvchining  o‘z  hayotini  qatxiy  tarzda  tashqil  qilishga,  qoida  va  rejimga 
bo‘ysunishga  majbur  qiladi.    Bo‘larning  barchasi    tevarak-atrofdagi    voqeylikka, 
boshqa  kishilarga,  jamoaviyga  ta‘limga  va  uning  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 
majburiyatlarga  nisbatan  yangi  munosabatlar  sistemasining  tarkib  toptirishga  va 
mustahkamlashga  qatxiy  ravishda  ta‘sir  qiladi  harakterni  irodani  tarkib  toptiradi. 
qiziqishlar doirasini kengaytiradi, qobiliyatlar taraqqiyotini belgilaydi. 
   
Axloqiy  normalar  va  xatti-haraktlar  qoidalarini  o‘zlashtirish  kichik  maktab  
yoshidagi  davrda  axloqiy    xati-harakat  poydevori  qo‘yiladi,  axloqiy  normalar  va 
xatti-harakat  qoidalari  o‘zlashtiriladi.  SHaxsning  ijtimoiy  yo‘nalishi  tarkib  topa 
boshlaydi. Kichik  maktab yoshidagi o‘quvchilarninng axloqiy onglari 1-sinfdan 4-
sinfgacha  bo‘lgan  davr  mobaynida  muhim  o‘zgarishlarga  uchraydi.  Bu  yoshning 
oxirgi  davrlariga  kelib  axloqiy  bilimlar  tasavvurlar  va  muloxazalari  sezilarli 
darajada  boyiydi,  ancha    anglangan  bo‘ladi,  turli  tushunchalarga    ega    bo‘ladi, 
umumlashadi-  1  va  2  sinf  o‘quvchilarining  axloqiy  muloxazalari  o‘z  xatti-
harakatlari  tajribasida  va  o‘qituvchilar  hamda  ota-onalarning konkret  ko‘rsatmalri 
va  tushuntirishlariga  asoslanadi.  3-4  sinf  o‘quvchilari  esa  axloqiy  muloxazalarida 
o‘z  xatti-harakatlari  tajribasiga  va  kattalarning  ko‘rsatmalariga  asoslanish    bilan 
boshqa  kishilarning  tajribalarini    ham  analiz  qilishga  intiladilar    bunday 
adabiyotlarni  o‘qishda  bolalar  uchun  chiqarilgan  kinofilg‘mlarni  ko‘rish  ancha 
katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Axloqiy  xatti-harakatlar  ham  xuddi  shunday  tarkib 
topadi.  7-8 yoshdagi  bolalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kattalarni jumladan, o‘qituvchining 
ko‘rsatmalari  bilan  ijobiy  bo‘ladigan  ko‘rsatmani  kutib  o‘tirmay,  bunday  ijobiy 
axloqiy ishlarining boshidan qanchasini tashabbuslari bilan amalga oshiradilar.